Nishopur shahrida dunyoga kelgan. «Xayyom» so’zi - chodir degan so’zdan
olingan, ya’ni uning otasining kasbi chodir yasaydigan usta bo’lgan. U 1131 yilda
Nishopurda vafot etgan. U asosan matematik va astronom sifatida mashhur
Yevropaga qabul qilingan Grigoryan kalendaridan 500 yil oldin u o’zining
kalendarini ixtiro qilgan edi. Uning «Navro’znoma» asarida oy nomlari, bayramlar,
turli xil afsonalar keltiriladi. Xayyom bir necha asarlarida Ibn Sino fikrlarini
targ’ib etadi va o’zini uning shogirdi deb qaraydi. Umar Xayyomni biz ruboiylari
bilan shoir sifatida yaxshiroq bilamiz. Ammo shoirlik uning asosiy faoliyati
bo’lmagan. U o’zining matematika, astronomiya va tabiiy fanlar sohasida olib
borgan ilmiy izlanishlarini mohirlik bilan falsafiy ruboiylar (to’rtliklar) tarzida
to’xtalamiz. U Beruniyning moddalarning solishtirma og’irligini aniqlash usulini
takomillashtirib, gidrostatik tortish usuli yordamida aralashmali qotishmalar
tarkibini aniqlashning tajriba va matematik usullarini yaratdi. U o’zining «Aql
tarozisi» asarida oltin va kumushdan tashkil topgan qotishmadagi oltin va kumush
miqdorining proporsiya va algebraik usulini bayon qildi.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniyning 152 ta asari ma’lum,
shundan 32 tasi bizgacha yetib kelgan. Jami asarlarining 70 tasi astronomiyaga, 20
tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi minerologiyaga, 1 tasi
fizikaga, 1 tasi dorishunoslikka, 15 tasi tarix va etnografiyaga, 4 tasi falsafaga, 18
tasi adabiyotga bag’ishlangan. U 50 yoshida eron, fors, arab, yahudiy va yunon
tillarini mukammal bilgan.
Beruniy astronomiyaga doir asarlari bilan geliosentrik nazariyani olg’a
suradi. Ekliptikaning og’maligini aniqlab, bir yilda 52 sekundga kamayishini
(hozirgi natija 47 sek.) aniqladi. U kvadrant astralyabiga o’xshash asboblar ixtiro
qiladi. Yer aylanasi 40000 km ekanligini topadi. O’z asarlarida Yerni shar shaklida
ekanligini e’tirof etib, Yer sharining bizga teskari tomonida ham materiklar mavjud
ekanligini isbotlab, Kolumbdan bir necha yuz yil oldin Amerika qit’asini mantiqiy
ravishda ochadi. 1048 yilda «Minerologiya» asarini yaratadi, bu asari ikki qismdan
iborat bo’lib, 1- qism 36 bobni o’z ichiga olib, u qimmatbaho toshlarga
bag’ishlangan. 2- qismi 12 bobdan iborat bo’lib, metallarga bag’ishlangan. Beruniy
fizikaning mexanika, akustika, issiqlik, yorug’lik, elektr va magnetizm
masalalariga doir fikrlarni olg’a suradi. Materiya, o’lchov birliklari, tezlik, chiziqli
va burchak tezlik, og’irlik va solishtirma og’irlik, tutash idishlar, vodoprovod,
buloqlar, fontan, artezian quduqlari, bo’shliq, atmosfera bosimi, konveksiya,
suyuqlik zarrachalari orasidagi tortishish kuchi, inersiya, erkin tushish hodisalari,
oddiy mexanizmlar g’oyasini boyitadi. U yorug’likni moddiy zarrachalar dastasi
deb qaraydi. Yorug’lik tezligini tovush tezligi bilan taqqoslaydi. Yorug’likning
qaytishi va sinishi, ranglarga bo’linishini tushuntirishga urinadi. Elektron so’zining
sharqda atalishi «kahrabo» so’zining ma’nosini tushuntiradi. «Kah» — somon,
«rubo» - o’g’irlamoq (tortib olish) degan ma’noni anglatadi, ya’ni qahrabo junga
ishqalanganda yengil (somon) parchalarini tortishi sababli shunday deb
nomlangan.