O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus tahlim vazirligi Farg’ona Davlat Universiteti Fizika yo’nalishi uchun

Qutb frontining vujudga kelishiga sabab.

Havo haroratining yillik o’zgarishi.

Havo haroratining geografik taqsimoti.

Bosimning yillik o’zgarishi.

Bosimning nodavlat o’zgarishlari

Yil davomida yer sirtiga kelayotgan Quyosh radiasiyasining o'zgarishlari o'rtacha oylik haroratlarning qish oylarida pastroq, yoz oylarida yuqoriroq bo'lishiga olib keladi. O'rta va yuqori kengliklarda ko'pyillik o'rtacha oylik haroratlar yil davomida bir maromda o‘zgarib, iyul yoki avgustda maksi- mumga, yanvar yoki fevralda (ba’zida dekabrda) minimumga erishadi.
Eng iliq va eng sovuq oylaming o'rtacha oylik haroratlari orasidagi farq muhim iqlim xarakteristikasi hisoblanadi.
Havo haroratining yillik amplitudasiga quyidagi omillar eng katta ta’sir ko'rsatadi: kenglik, yer sirtining turi, joyning okeandan uzoqligi, okean oqimlari.



Qit’alarda katta ko'Ilar havo haroratining yillik amplituadalarini kamayti- radi va shu bilan iqlimni yumshatadi. Masalan, Baykal ko‘lining o‘rtasida yillik amplituda 30-3 ГС, uning qirg'oqlarida 36°C atrofida, Yenisey daryo- siningshu kenglikdagi qismida esa42°C ni tashkil qiladi. Issiq-ko'l, Ladoga va boshqa ko'llar ham havo haroratiga shunday ta’sir ko'rsatadi.
Dengiz va kontinental iqlim tushunchalarini kiritamiz. Havo haroratini­ng nisbatan kichik yillik amplitudalari bilan tavsiflanuvchi dengiz iqlimi okeanlar va qit’alarning iilarga yondosh, dengiz havo massalarining takrorJ lanuvchanligi katta bo'lgan qismlari ustida shakllanadi. G'arbiy va Shi­moliy Yevropa shunday iqlim tipiga ega.
Kontinental iqlim qit’alarning ichki qismlari va qit’a havo massalari katta takrorlanuvchanlik bilan keladigan okean qismlari ustida shakllanadi. Bu yerda havo haroratining yillik amplitudasi ancha katta bo'ladi. Uzoq Sharq shunday iqlim tipiga mansub.
Bosimning yillik o’zgarishiga siklon faoliyatining intensivligi va yer sharining turli qismlarida bosimning mavsumiy taqsimoti xususiyatlari kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Qit’alarda qishda antisiklonlar, yozda – past bosimli sohalar ustunlik qiladi. Okeanlarning subtropik qismlarida yil mobaynida antisiklonlar kuzatiladi, shimoliy yarim sharda yozda ular qishda qaraganda kuchliroq ifodalangan.
Bosimning yillik o’zgarishlari turlicha . Qit’alarda u eng oddiy – maksimum qishga, minimum yozga to’g’ri keladi, yillik amplituda esa okeanlardan uzoqlashgan sari kattalashadi. Masalan, Moskvada yanvarda o’rtacha bosim 1020 gPa, iyulda – 1011 gPa , yillik amplituda 9gPa teng ( bosimning barcha qiymatlari dengiz sathiga keltirilgan) ; Toshkentda yanvarda 1026 gPa , iyulda 1004 gPa, yillik amplituda 22 gPa; Gobi cho’lida yillik amplituda 40gPa ga yaqinlashadi.
Huddi shu tipning yillik o’zgarishi qit’alarning chetlaridagi musson sohalarida yaxshi ifodalangan. Masalan, Tokioda maksimum noyabrga, minimum – iyunda, yillik amplituda 9 gPa; Vladivostokda maksimum – yanvarda minimum – iyunda, yillik amplituda 14 gPa; Bombeyda maksimum – yanvarda minimum – iyunda, yillik amplituda 10 gPa ga to’g’ri keladi.
Okeanlarning yuqori kenglikda maksimum erta yozda, minimum qishda kuzatiladi. Masalan Yan-Meyenda 1020 gPa – mayda va 1001 gPa yanvarda (ampli-tuda 19gPa). Okeanlarning o’rta kengliklarida, mussonlar sohasidan tashqarida bosimning yillik o’zgarishida ikkita maksimum (yozda va qishda) va ikkita minimum (bahorda va kuzda) tez-tez kuzatiladi.Yillik amplituda juda kichik. Tropik okeanlarda, musson sohasidan tashqarida, bosimning yillik o’zgarishi nihoyatda kichik va sezilarsiz bo’ladi. Okeanlarning musson sohalarda bosimning yillik o’zgarishi yaxshi ifodalangan – bosim maksimumi qishda, minimumi esa – yozda to’g’ri keladi.
Bosimning nodavlat o’zgarishlari atmosferada muntazam ravishda paydo bo’ladigan, rivojlansdigan va harakatda bo’ladigan barik tizimlar – siklon va antisiklonlar bilan bog’liq. Siklon faoliyati ta’sirida bosimning turli vaqt oraliqlarida nodavriy o’zgarishlari yuzaga keladi; bir necha soatlik , sutkalaroro o’zgarish, oylik va yillik anomaliyalar . Bu ozgarishlarni batafsilroq ko’rib chiqamiz.
Tabiiyki, siklon va antisiklonlar o’tayotganda, katta hududlarda bosimning o’zgarishi kuzatiladi. Agar turli puntklarda bir xil vaqt oralig’idagi bosim o’zgarishlari (odatda, 3 soatda ) kartaga tushirilsa, bu kartada bosim ortgan yoki kamaygan sohalarni aniqlash mumkin. Bosimning o’zgarishlari bir xil bo’lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlar izallobaralar deb ataladi. Izallobaralar yordamida bosim maydonida havo bosimi ortgan va kamaygan joylar aniqlanadi. Izobaralar markazida uch soat davomida bosimning maksimal o’zgarishlari 8-10 gPa va undan ortiq bo’lishi mumkin. Uch soat davomidagi bosim o’zgarishlari barik tendensiya deb ataladi.
Bosimning sutkalararo o’zgarishi deganda o’zgarish ishorasidan qat’i nazar sutka davomida o’rtacha bosimning o’zgarish qiymati tushuniladi. Bosimning sutkalararo o’zgarishini hisoblash uchun sutkalararo o’zgarishning mutlaq qiymatlari olinadi va ko’p yillik ma’lumotlar bo’yicha o’rtacha qiymat hisoblanadi.
O’rta kengliklarda yer sirti yaqinida o’rtaca sutkalararo bosim o’zgaruvchanligi taxminan 3-10 gPa yetadi; eng katta qiymatlar Atlantika okean-ning shimolida, Islandiya yaqinida va Norvegiya dengizida kuzatiladi, janubga tomon u kamayib boradi. Qishda, siklonal faoliyat kuchliroq rivojlanganida, yozda-giga qaraganda sutkalararo o’zgaruvchanlik kattaroq bo’ladi. Tropiklarda bosimning sutkalararo o’zgaruvchanligi gektopaskalning o’ndan birlariga teng bo’ladi, ya’ni sutkalik o’zgarish amplitudasidan ancha kichik bo’ladi.
O’rta kengliklarda butun troposferada bosimning sutkalararo ozgaruvchanligi ancha katta bo’ladi. 10 km balandlikda, hatto 2,5 gPa teng bo’ladi. Bundan siklonik faoliyat nafaqat quyi troposfera, balki butun troposferani, hatto stratosferani ham qamrab olishi kelib chiqadi.
Bosimning oylik va yillik tebranish amplitudalari siklonal faoliyatning faolligiga bog’liq. Amplituda deb ko’p yillik vaqt oralig’idagi o’rtacha oy yoki yil uchun olingan bosimning maksimal va minimal qiymatlari orasidagi farq tushuniladi.
Bosimning oylik va yillik tebranish amplitudasi geografik kenglik bo’yicha ortadi. Masalan, 60’ sh.k.da oy davomida bosim

• 
  Biror aniq joy ustidagi havoning harorati gorizontal yo‘nalishda ko‘chayotgan boshqa havo massasi bilan aralashishi natijasida ham o‘zgarishi mumkin. Havo massasining gorizontal yo‘nalishda ko‘chishini adveksiya deyiladi.Issiq adveksiyada biror joyga, shu joy havosi haroratidan yuqori haroratli issiq havo bostirib kiradi va olingan joyning havosini isitadi.
  
• 
  Yuqorida qaralgan havoning isish jarayonlari orasida eng muhimlari issiqlik konveksiyasi va turbulentlikdir.
  
• 
  Endi havoning sovishiga olib keladigan jarayonlarga to‘xtalamiz. Havoni sovishiga olib keladigan jarayonlardan biri, havo massalarining atmosferada yuqoriga ko‘tarilishidir.
  

Agar katta havo massasi tez ko‘tarilayotgan havo massasi bo‘lsa, u holda tez qo‘tarilayotgan havo massasi bilan atrofdagi muhit orasida issiqlik almashinishi deyarli ro‘y bermaydi.
Isigan havo massasi yuqoriga ko‘tarilgan sari kamroq atmosfera bosimi ta’sirida bo‘ladi va tashqi atmosfera bosimiga qarshi yo‘nalishda kengayishda ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi, bu esa uning ichki energiyasining kamayishiga ya’ni sovishiga olib keladi.
Havo nurlanishi sababli yoki sovuq yer yuzasiga tekkanda ham sovib, issiqlik yo‘qotadi. Olingan joydagi havoga, u erdagidan past haroratli havo oqimi bostirib kirsa, uni sovuq adveksiya deb yuritiladi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun bahorgi va kuzgi sovuq adveksiyalar xavflidir, chunki bunday paytlarda o‘simlikning ustidagi havo harorati keskin pasayib o‘simliklarni sovuq urishi mumkin.

Havo haroratini turli xil termometrlar yordamida o‘lchanadi. Barcha termometrlarni psixrometrik budkaga joylashtiriladi. Psix-rometrik budka termometrlarni to‘g‘ri va qaytgan radiasiyaning ta’siri-dan, yerning nurlanishidan, shamollardan va yog‘inlardan saqlaydi.

• 
  Termometrlarni budkadagi metall shtativga o‘rnatiladi. 2 ta psixrometrik termometrlarni, tik ravishda rezervuarlarini er yuzasidan 2 m baland qilib o‘rnatiladi. Maksimal termometrni deyarlik gorizontal, rezervuari tomon ozgina qiyalatib o‘rnatiladi, minimal termometrni esa aniq, gorizontal qilib joylashtiriladi. Bunda termometrlarning rezervuarlarini sharqqa qaratilib joylashtiriladi.
  
• 
  Qish davrida havo harorati –200S dan past bo‘lganda quruq psixrometrik termometr yoniga etil spirtli termometr o‘rnatiladi. Chunki simob –38,90S da qotadi, shuning uchun –360S dan past haroratlarni o‘lchashda hisoblarni spirtli termometr yordamida olib boriladi.
  
• 
  Termometrlar ko‘rsatishi bo‘yicha hisoblarni olib borishda kuzatuvchining ko‘zi simob meniski sathida bo‘lishi kerak. Oldin graduslarning o‘nlik ulushlarini, keyin butun graduslarni hisob qilinadi.
  
• 
  Havo haroratining vaqtga nisbatan uzluksiz o‘zgarishlarini uzluksiz yozib borish uchun termograf M-16A qo‘llaniladi. Termografni o‘ziyozgich asbob uchun mo‘ljallangan jalyuziy budkada joylashtiriladi.
  
• 
  Havo haroratining balandlik bo‘ylab ortishini inversiya deb atadik. Inversiya atmosferaning erga tutashgan qatlamida va erkin atmosferada ro‘y beradi. Vujudga kelish sharoitlariga qarab yerga tutashgan havo qatlamida radiasion va advektiv inversiyalar mavjud.
  
• 
  Radiasion inversiya yerdagi faol sirt bilan tutashgan havo qatlamining sovishidan paydo bo‘ladi.
  
• 
  Faol sirt nur chiqarib soviganda, o‘ziga bevosita tutashib turgan havo qatlamini ham sovitadi. Faol sirtdan yuqoriga ko‘tarilgan sari havoning harorati orta boradi.
  
• 
  Bunday inversiyalar yozda kechasi, qishda esa kunduzi ro‘y beradi. Shuning uchun radiasion inversiyalar yozgi (tungi) va qishki turlarga ajraladi.
  
• 
  Yozgi (tungi) inversiyalar havo ochiq kuni kechqurun vujudga kela boshlaydi. Кechasi bilan kuchayib ertalab eng katta qiymatiga erishadi. Quyosh chiqqandan keyin faol sirt unga tutashgan havo qatlami qiziydi va buning oqibatida harorat inversiyasi buzilib ketadi.
  
• 
  Tungi inversiyalar qatlami qalinligi havoning sovish muddatining ko‘p-ozligiga va havoning turbulentlik jarayoni sababli aralashish jadalligiga bog‘liq. Tungi inversiya ro‘y bergan havo qatlamlarining qalinligi 10-15 dan 200-400m gacha etishi mumkin. Bulutlar inversiyani zaiflashtiradi, tezligi 2,5-3m/s dan ortiq bo‘lgan shamollar inversiyani buzib yuboradi.
  
• 
  Bahorda va kuzda tuproq yuzasining manfiy haroratlargacha sovishida vujudga keladigan tungi radiasion inversiyalar (qora sovuqlar) ekinlarni sovuq urish xavfini yuzaga keltiradi.
  
• 
  Qishda havo ochiq kunlari faol sirtning kun sayin sovib borishidan vujudga keladigan qishki inversiyalar bir necha kun yoki bir necha hafta saqlanishi mumkin. Bunday inversiyalar kunduzi biroz bo‘shashib, kechasi esa yana kuchayib davom etadi. Qishki kunduzgi inversiyalar qatlami qalinligi bir necha yuz metrga etishi mumkin.
  
• 
  Atmosfera biosferaning faol bo`limi hisoblanib, barcha jonzotlarning hayoti uchun kerakli bo`lgan tabiiy muhit hisoblanadi. Inson atmosfera havosini tarkibiy qismiga moslashgan bo`lib, shu tarkib inson uchun qulay hisoblanadi.
  

Atmosfera havosi doim aralashib turganligi tufayli uning tarkibi turli gazlar aralashmasidan iborat bo`lib ular quyidagilarga bo`linada:
Azod-78%, kislorod-20.8%, karbonad angidrid-0.03% va qolgan qisma esa Mendelev davriy sistemadagi moddalar 8% dan iboratdir. Atmosfera havosi barcha jonzodlarni zararli turlardan saqlaydi. Agar havo qobig`i bo`lmasa yer yuzida kunduzi +100 gradus dan yuqori, kechasi -100 gradusdan past bo`lar edi. Atmosferaning qalinligi 300 km bo`lib uning asosiy qismi 17-22 km ni tashkil etadi.
Atmosfera havosi tarkibida asosiy moddalardan kislorod bo`lib, uning asosiy qismi o`simliklarning fotosintez jarayonida va suv hamda karbonad angidridning parchalanishi natijasida hosil bo`ladi.
Kislorod ayni paytda jonzodlarni tarkibida bo`lib, u organizmlarni hosil qiluvchi oqsil, yog` va uglevodlar tarkibiga kiradi.
Atmosfera havosini asosiy tarkibiga azot
ham kiradi. Azot atmosferaga o`simlik va hayvonlarni chirishi natijasida va vulqon otilganda atmosferaga ko`p miqdorda azot ajralib chiqishida yuzaga keladi.
Atmosfera gazsimon moddalardan tashqari kimyoviy tarkibiy va fizik xossalariga ko`ra bir-biridan farq qiladigan turli chang zarralari, bakteriyalar,o`simlik urug`lari bo`ladi.
Atmosfera havosini borliga yerdagi hayot mavjudligini ta`minlovchi omillardan iborat bo`lib, u quyoshdan kelayotgan energiyani o`zgartiradi, ya`ni yorug`likni bir xilda tarqatadi va yerni ustki qismida issiqlikni va namlikni tartibga solib turadi.
Atmosfera yunoncha atmos- (bug` va sfera) yer sharini o`rab olgan va u bilan birga aylanadigan havo qobig`i. Armosfera massasi 5.15-YU 15 t bo`lib, yer shari og`irligi (5.977-1021 t)ning taxminan mln dan bir bo`lagiga teng.
Balandlikka ko`tarilgan sari atmosfera bosimi va zichligi kamayib boradi. Atmosferaning qalinligi bir necha 10000 km bo`lishiga qaramay uning asosiy massasi yer sirtiga yondashgan yupqa qatlamda joylashgan. Atmosfera butun taxminan 50% yersirtidan 5 km balandlikkacha bo`lgan qatlamda qolgan 50 % esa 30-35 km balandlikkacha bo`lgan qatlamda to`plangan. Yer sirtida atmosferaning zichligi 3 g/sm.kub bo`lsa taxminan 700 km balandlikda 10-16 g/sm.kub.
Atmosfera tarkibiga ko`ra gemosfera va getosfera qatlamlariga bo`linadi. Yer sirtidan 90-95 km balandlikkacha bo`lgan havo qatlamida asosiy gazlar azot va kislorodning nisbiy tarkibi o`zgarmaydi, bu gemosfera bir jinsli qatlam deyiladi. Bu qatlamdan yuqorida esa azot va kislorod molekulalari zaryadli molekulalarga ajraladi va atom og`irligi bo`yicha taqsimlanadi buni getosfera deb ataladi. Shu belgiga asosan azonosfera (20-55 km va ionosfera 90 km dan yuqori) degan yuqori qatlamlarni ajratish mumkin. Ozonosfera tufayli yerda hayot mavjud.
Chunki quyoshdan kelayotgan va xayot uchun zararli bo`lgan xar xil nurlarning asosiy qismi shu qatlamda yutiladi.Atmosfera quyosh radiatsiyasining ma`lum qismini yutadi va sochadi. Atmosfera temperatura taqsimlanishi bo`yicha 5 ta asosiy qatlamga ajraladi. Atmosfera troposfera qatlamining yer sirtidan balandligi qutb keng liklarida 10-11 km, tropik rayonlarda 14-17 km. Troposfera qatlamida har 100 m balandlikda temperatura 0.6 gradusga pasayib boradi.

Havo massalari–atmosferaning quyi qatlami–Troposferaning tarkibiy qismi.Bir-biridan atmosfera frontlari deb ataladigan oraliq zonalar bilan ajraladi. Havo massalarining sovuq, iliq va mahalliy turlari bor.Temperaturasi yuqoriroq yerlarga borayotgan havo sovuq, o’z tasiriga nisbatan sovuqroq o’lkalarga harakatlanayotgan havo iliq, uzoq vaqt bir joyda turib qolgan havo mahalliy havo massalari deyiladi.

Havo massasi deb - tayinli harorat va suv bugʻi miqdori bilan farqlanuvchi havo hajmiga aytiladi. Havo massalari yuzlab va minglab kvadrat kilometr maydonni qoplab, tag’laridagi yer yuzi xarakteristikalariga mos xossali boʻladi. Havo massalari kenglik va manba mintaqalariga binoan tasniflanadi. Sovuq havo massalari qutb yoki arktik, issiq massalar esa tropik deyiladi.

HAVO MASSALARINING TURLARI

ISSIK ILIK SOVUK

Geografik o’rniga ko’ra Havo massalari 4 zonali tipga bo’linadi.Yer sharining sovuq tabiatli yuqori geografik kengliklardan tarkib topgan ARKTIK havo massasi, o’rta geografik kengliklardan tarkib topgan QUTBIY havo massasi, tropik va qisman subtropik kengliklarda tarkib topgan TROPIK havo massasi, quyi geografik kenglik ( ekvator atrofi ) larda tarkib topgan EKVATOR havo massalari.

Havo massalarining tiplari
1.Arktik 2Qutbiy 3. Tropik 4. Ekvator

O’lkamiz hududiga yil bo’yi 3 ta quydagi asosiy havo massalari ta’sir etib turadi. Bular ARKTIKA, MO’TADIL VA TROPIK.

Qishda O’zbekiston hududi ko’proq ARKTIKA va MO’TADIL (qutbiy) havo massalari ta’sirida bo’lib, ular Shimoliy- G’arbdan, Shimoldan va SHimoliy-Sharqdan kirib keladi.
Ma’lumki, O’zbekiston qishda Sibir antisiklonida vujudga kelgan yuqori bosimli barometrik o’qdan janubda joylashgan.Natijada o’sha yuqori bosimli barometrik o’qdan, ya’ni SHimoliy-Sharqdan O’zbekiston hududiga havo massasi kirib keladi

siklon-markazida past bosim bo‘lgan katta maydondagi diametrli atmosfera quyuni
(100 dan bir necha ming km.gacha).

Bu havo massasi antisiklon xususiyatga ega bo’lganligi tufayli O’zbekistonga kirib kelgach, havo ochiq lekin kechalari quruq sovuq kunduzi esa quyosh nuri tasirida bir oz isiy boshlaydi, yog’in deyarli yog’maydi. Bunday ob havo 3 kunga ba’zan esa 5-7 kungacha davom etadi. Bunday ob havo qish kunlarining 28%tashkil etadi. Natijada O’zbekistonni boshqa regionlaridan kelgan uncha kuchli bo’lmagan havo massalari ham o’sha Sibir antisiklonida vujudga kelgan ( mo’tadil Sibir-qutbiy ) havo massasi ta’sirida o’zining xususiyatini o’zgartirib Turon ( mahalliy kontinental ) havo massasini hosil qiladi.
Qishda O’zbekiston hududiga ba’zan iliq tropik havo massalari Eron-Afg’oniston tomonidan kirib keladi.Natijada Turkistonning janubiy qismida mo’tadil mintaqa sovuq havosini, Eron va Afg’onistondan kirib kelgan iliq tropik havosidan ajratib turuvchi Qutb fronti vujudga keldi.
Front chizig’i atrofida ob-havo beqaror bo’lib, siklonlar harakati kuchayib Kasbiy dengizining janubiy va Qoperttog’ bilan Parapamiz tog’larining oralig’idagi Tajang va Murg’ob vodiylari orqali O’zbekistonga kirib keladi hamda shimoliy-sharq tomonga qarab harakat qiladi, oqibatda Qazog’iston hududida u kuchsizlanib qaladi
Mo’tadil va Afrika sovuq havo massalari Rossiya tekisligining janubiy-sharqiy qismi orqali shimoliy-g’arbiy va shimoliy tomondan O’zbekiston hududiga esadi. Bu havo massalari qish kunlarining 24%ni tashkil qiladi. Shimoliy-g’arbiy tomondan bostirib kiradigan havo massasi O’zbekiston hududini ancha sovitib kunlik haroratni -10C -20C pasaytiradi. Buning ustiga ba’zan qishda Arktika sovuq havo massasi ham bostirib kirib turib qolishi natijasida harorat yanvar oyida -35C gacha pasayishi mumkin.
Yilning issiq faslida O’zbekistonda havo sirkulyatsiyasi qish faslidan keskin farqlanadi. Chunki may oyidan boshlab Turon tekisligi havosi tezda qizib ketishi oqibatida past bosimli markaz termik depressiyasi vujudga keladi. Natijada havo o’ta qizib ketishi oqibatida mahalliy kontinental Turon tropik havosi shakllanadi va bu davrda O’zbekistonda harorat ko’tarilib Termizda 50Cga yetishi kuzatiladi. Bunday ob-havo (termik depressiyali kunlar) yoz davrining 15%ni tashkil qiladi.
Yozda Turon tekisligining shimolida mo’tadil (qutbiy) front chizig’i joylashib, bir tarmog’i Qozog’istonda, ikkinchi tarmog’i esa Qora dengizning shimoli va Volga daryosining o’rta oqimida joylashib, havo bosimi yuqoridir. Natijada termik depressiya o’sha yuqori bosimli havo massasini xuddi so’rg’ich ( nasos ) kabi tortib olishi oqibatida shimoldan, shimoliy-g’arbdan va g’arbdan salqin havo massasi Turon tekisligi tomon esadi.
Ma’lumotlarga qaraganda yozda shimoliy va shimoliy-g’arbiy (yoz kunlarining 38%ni ) hamda g’arbiy (yoz kunlarining 29% ) salqin havo massalari Turon tekisligida qishga nisbatan 1.5-2 marta ko’p takrorlanadi. Ammo Turon tekisligi qizib ketganligi tufayli uning ob-havosini u qadar o’zgartira olmaydi, faqat haroratni 3-10Cgacha pasaytiradi, binobarin hamon havo ochiq, quruq, nisbiy namlik kam bo’lib kondensatsiyalanish jarayoni qiyinlashadi.
Shu sababli Turon tekisligida shimoliy, shimoli-g’arbiy va g’arbiy havo massalari yozda ko’p essada, yog’ingarchilik bo’lmaydi. Bu havo massalari O’zbekiston tog’larida (yuqoriga ko’tarilgan sari havoning sovib borishi oqibatida ) sovib, bulutlar hosil qilib, yomg’ir,ba’zan esa qor tariqasida yog’inlarni vujudga keltiradi.
Havo massalari harakati vaqtida do‘ngliklarni, turlicha to‘siqlar (binolar, daraxtlar va h.k.)ni o‘tishida ham uning ichida yuqoriga yo‘nalgan uyurmalar paydo bo‘ladi. Pastdan ko‘tarilayotgan issiq havo uyurmalari sovuq havo bilan aralashib ularni isitadi.
Natijada turbulentlik vositasida atmosferaning yuqori qatlamlari ham isiydi.
Atmosferada suv bug‘ining kondensasiyasi va sublimasiyasi.
Yer sirtidan troposferaning yuqori qatlamlariga ko‘tarilayotgan suv bug‘lari borgan sari sovib boradi va qandaydir balandlikda to‘yinadi, ya’ni tomchiga aylanadi. Fizika kursidan ma’lumki, suv bug‘ining qaytadan tomchiga aylanish hodisasini kondensasiya hodisasi deyiladi. Suv bug‘ining kondensasiyasida atrofga issiqlik ajraladi va atrofdagi sovuq havoni oz bo‘lsa-da isitadi.
Qattiq jismlarning muz holatiga birdan o’tishiga sublimasiya hodisasi deyiladi. Suv bug‘ining sublimasiyasida ham issiqlik ajraladi va u ham atrofdagi havoning isishiga sarflanadi.