|
Tumanlar va bulutlikning geografik taqsimoti
Yil mobaynida tumanlar takrorlanuvchanligining geografik taqsimoti quyidagi xususiyatlarga ega (41-rasm).
Arktik havoda tumanli kunlar soni 80 dan ortiq. Buning sababi bir tomondan iliq havo massasining sovuq muz yuzasi ustiga kelishi bo'lsa, boshqa tomondan sovuq havoning muz ustidan yoki sovuq quruqlik usti- dan ochiq suv ustiga ko‘chishidir. Yuqori kengliklardagi Janubiy okean suvlari ustida ham tumanlarning takrorlanuvchanligi yuqori.
Shimoliy yarimsharning o‘rta kengiiklarida — Nyufaundlend hududida tumanlar nisbatan tez-tez (80 kun va undan ko‘p) kuzatiladi. Bu yerda ular havoning iliq Golfstrim suvlaridan, sovuq Labrador oqimi suvlariga ko'chishi bilan bog'liq. Janubiy yarimsharning subtropik kengiiklarida tumanlarning eng ko‘p takrorlanuvchanligi (80 kun va undan ko'p) Janubiy Afrika va anubiy Amerika qirg'oqoldi hududlarida hamda ularni yuvib turuvchi suv- rda kuzatiladi. Bu yerda iliq havo sovuq okean oqimlari ustiga tarqaladi.
Tumanlarning takrorlanuvchanligi O'rta Yevropada, Kaliforniya irg‘oqlarida, Janubiy Amcrikaning Atlantika okcani qirg'oqlarida, Mada- askarda ham yuqori. Bu yerdagi yuqori takrorlanuvchanlikni to'shalgan irtning termik xususiyatlari bilan tushuntirish mumkin. Bu yuzalar usti- an ustivor havo oqimlari o‘tadi.
Qit’alarning ichkari qismida, ayniqsa havodagi suv bug'i miqdori kam a harorat yuqori bo'lgan cho'llarda tumanlarning kichik takrorlanuvchanligi uzatiladi.
Sibir va Kanadada tumanlar kam. Bu yerda iliq yozda havo to'yinishdan oq, sovuq qishda esa havodagi namlik miqdori shunchalik kaniki, xatto avo to'yinganda ham kamdan-kam hollarda tuman yuzaga keladi. Ulam- ng intensivligi va takrorlanuvchanligi qishda aholi punktlarida ortadi.
Turli iqlimiy hududlarda bulutlilikning yillik o'zgarishi turlicha bo'ladi 42-rasm). Yuqori va o'rta kengliklarda okeanlar ustida bulutlilikning yillik ‘zgarishi kichik, maksimum yozda yoki kuzda, minimum bahorda kuza- iladi. Masalan. Yangi Yer orolida sentyabr va oktyabrda 8,5, aprelda — ,0; Farer orollarida avgustda — 7,9, aprelda — 7,0.
Yevropada maksimum qishga to'g'ri keladi, chunki bu paytda eng rivojlangan siklonal faoliyat kuzatiladi. Bulutlilikning yillik o'zgarishidagi ' imum konvektiv bulutlar rivojlangan bahor yoki yozga to'g'ri keladi.
Masalan, Moskvada dekabrda — 8,5, mayda — 5,4; Venada dekabrda — 7,8, avgustda — 5,0.
Sharqiy Sibir va Baykalortida, qishda antisiklonlar hukmron qiladigan hududlarda maksimum yoz yoki kuzga, minimum — qishga to‘g‘ri keladi. Masalan, Krasnoyarskda oktyabrda — 7,3, fevralda — 5,3; Chitada iyulda
6,7, yanvarda — 3,3. Uzoq Sharqning musson hududida yillik o'zgarish huddi shunga o'xshash, faqat amplituda kattaroq bo'ladi: Vladivostokda iyun va iyulda — 7,7, yanvarda — 2,8.
Subtropiklarda, yozda antisiklonlar ustunlik qiladigan, qishda esa sik- lonal faoliyat rivojlangan joylarda huddi Yevropaning o'rta kengliklarida- giga o'xshash, maksimum qishga, minimum yozga to‘g‘ri keladi. Faqat o'zgarishlaming amplitudasi kattaroq bo'ladi. Masalan, Afinada dekabrda
5,9, iyunda —1,1. 0‘rta Osiyoda, yozda havo harorati yuqoriligi tufayli to‘yinishdan uzoq, qishda intensiv siklonal faoliyat kuzatilganligi uchun bulutlilikning yuqoridagiga o‘xshagan yillik o‘zgarishi kuzatiladi: Toshkentda yanvarda — 6,4, iyulda — 0,9.
Tropiklarda, passat hududlarida, bulutlilikning maksimumi yozga. min- imumi qishga to‘g‘ri keladi: Kamerunda iyulda — 8,9, yanvarda — 5,4. Tropiklarda, musson iqlimida yillik o'zgarish yuqoridagiga o‘xshash, biroq u kuchliroq ifodalangan bo'ladi: Dehlida iyulda — 6,0, noyabrda — 0,7.
Yevropada baland tog' stansiyalarida bulutlilikning minimumi asosan qishda kuzatiladi, chunki bu paytda qatlamdor bulutlar stansiyalardan pas- trroqda joylashgan bo'ladi, maksimum esa — yozda. konvektiv bulutlar rivojlanganida kuzatiladi.
0‘rtacha butun shimoliy yarimshar uchun quruqliklar ustida bulutlilik 5,4, okeanlar ustida 6,2 ni tashkil qiladi. Janubiy yarimshar uchun (Antarkti- dadan tashqari) quruqlik ustida u 5,2 ga, okeanlar ustida — 6,4 ga teng bo'ladi. Butun Yer shari bo'yicha quruqliklar ustida o'rtacha bulutlilik 5,3. okeanlar ustida 6,3 ni tashkil qiladi. Shimoliy yarimshar osmonining 59%. Janubiy yarimshar osmonining — 63%, urnuman Yer shari osmonining 60% ni bulutlilik qoplaydi.
Bulutlilik taqsimotining ko'p yillik o'rtacha kartalarida barcha mavsum- larda ikkala yarimsharlarning subtropik sahrolarida yaxshi ifodalangan kam bulutli hududlar kuzatiladi (2,0 gacha va undan kam) (43, 44-rasmlar). Masalan, Asuanda (22,4° sh.k., 33° sh.u.) o'rtacha yillik bulutlilik 0.5 ga teng. O'rta Osiyoda ham bulutlilik kam, ayniqsa yozda. Masalan, Termiz- da o'rtacha yillik bulutlilik 1,6 ga, yozda — hatto 0,2 ga teng bo'ladi. Qishda antisiklonal rejim yoki qishki musson sirkulyasiyasi kuzatilayotgan hududlarda (Sharqiy Sibir, Markaziy Osiyo, Hindiston) bulutlilik kam.
Yil mobaynida katta miqdordagi bulutlilik (7,0—8,0 va undan ortiq) Tinch va Atlantika okeanlarinina shimolida. shuningdek Yevropaning Shimoli-g'arbiy hududlarida, Yapon oroilarida va janubiy okeanlarning yuq0ri kengiiklarida kuzatiladi. Qishda u G'arbiy Sibir va Buyuk ko'llar hududida katta miqdorlami tashkil etadi. Yozda bulutlilik Hindiston va Gvineya ko‘rfazining mussonli hududlarida ortadi.
Rossiyada eng katta bulutlilik miqdoriga ega joylar uning Yevropa qis. mining shimoli-g'arbiga to‘g‘ri keladi. Oq dengizda o'rtacha yillik bulutlilik 7,7 ga, Sosnoves mayaki yaqinida qishda 9,0 teng bo'ladi.
Bulutlilik bulutli va bulutsiz kunlar miqdoriga, shuningdek quyoshning nur sochib turish davomiyligiga ta’sir ko'rsatadi. Bulutli va bulutsiz kun- larning soni, huddi umumiy bulutlilikdek, sutkalik va yillik o'zgarishlaiga hamda geografik taqsimotga ega. Ba’zi kuzatish natijalarini keltiramiz.
Liviyadagi ba’zi stansiyalarda yil davomida 293 bulutsiz kun, 0‘zbekiston va Turkmanistonda — 260-270 kun, Kola yarimorolida faqat 9 kun kuza- tiladi. Shotlandiyada Ben-Nevis tog' stansiyasida yil davomida 247 bulutli kun, Tayvan orolining sharqiy qiig'og'ida — 233 kun kuzatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
