Qushlarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi

Qushlarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi

• Ko‘payish davri. Qishki sovuq kunlar o‘tib, havo isiy bosh lashi bilan qushlar ko‘payishga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Ayrim qushlar erta bahorda, boshqalari esa bahorning o‘rtalarida ko‘payishga kirishadi. Qushlarning ko‘payish davri tuxumdan chiqadigan jo‘jalar uchun oziqning mo‘l-ko‘l bo‘lishiga bog‘liq.

• Juft hosil qilishi. Ko‘pchilik qushlarning erkagi va urg‘ochisi ko‘payish davrida juft hosil qiladi. Maydaroq qushlar, masalan, ko‘pchilik chumchuq simonlar va musichalarning jufti faqat bir mavsum, yirtqichlar va boshqa yirik qushlar (laylaklar, qarqa ra lar) jufti uzoq yillar davomida saqlanib qoladi. Bir qancha qushlar bitta erkak va bir necha urg‘ochilardan iborat gala hosil qiladi.

• Ayrim tovuqsimonlar (qurlar, karqurlar) vaqtinchalik juft hosil qiladi. Qushlar jufti saralanib tanlanadi. Erkak qushlar juftlanish oldidan sayraydi yoki raqsga tushayotgandek harakatlar qilib, urg‘ochisini taklif etadi. Karqurlar va qurlarning xo‘ roz lari ochiq maydonda o‘zaro bahs qilish uchun to‘planishadi. Ular qanotlari va dumini yoyib, o‘zini ko‘rsatishga harakat qi ladi. Bu vaqtda ular o‘rtasida qisqa muddatli jang ham bo‘lib o‘tadi.

• Uya qurishi. Ko‘pchilik qushlar tuxum qo‘yish uchun uya qu radi. Uyalarning shakli va tuzilishi juda xilma-xil bo‘ladi. Yirtqich qushlar, laylaklar, kaptarlar, go‘ngqarg‘alar novda va butoqlardan oddiy kosasimon uya quradi. Qizilishton va chittak ka bi o‘rmon qushlari daraxtlarning kovagida, o‘rdak va turnalar yer da uya quradi. Qishloq qal dirg‘ochlari uylarning bo‘g‘oti ostidagi yog‘och to‘sinlar usti ga yoki devorga yumaloqlangan loyni so‘lagi bilan yopishtirib uya quradi. Ayrim qushlar, masalan, kakku, kayra uya qurmaydi. Kakku tuxumini boshqa qushlarning uyasiga tashlab ketadi. Kayra yalang‘och qoyaga tuxum qo‘yib, uni bosib yotadi.

• Tuxumning tuzilishi. Qushlar ning tuxumi yirik bo‘ladi. Tuxum markazida suyuq sariqlik bor, sariqlikni suyuq oqsil o‘rab turadi. Sariqlik ikki tomondagi kanopcha yordamida tuxum po‘chog‘iga osilib turadi. Murtak sariqlik sirtida joylashgan. Qush tuxum bosib yotganida tuxumlari bir me’yor da isishi uchun ularni oyog‘i bilan dam-badam aylantirib turadi. Tuxum aylanganida sariqlik ham aylanganidan, murtak doimo sariqlik ustida, ya’ni qush tanasi yaqinida turadi.

• Jo‘ja ochadigan va jish bola ochadigan qushlar. Qirg‘ovul, bedana, o‘rdak, g‘oz va tovuq larning tuxumdan chiqqan jo‘ jalarining tanasi par bilan qoplangan va ko‘zi ochiq bo‘la di; jo‘jalar ko‘p o‘tmay onasi or qa sidan yugurib ketadi. Ular jo‘ja ochadigan qushlar deyiladi.
• Kaptar, qaldirg‘och, chum chuq, qarg‘a, musicha, laylak hamda barcha yirtqich qushlarning tuxumdan chiqqan jo‘ ja la ri ning ko‘zi yumuq, quloq teshigi yopiq; yalang‘och tanasi siyrak mayin parlar bilan qoplangan bo‘ladi. Ularni ota-ona qushlar boqadi. Bunday qushlar jish bola ochadigan qushlar de yiladi.

• Nasliga g‘amxo‘rlik qilish. Qushlarning nasliga g‘amxo‘rlik qilishi tuxum bosish, jo‘jalarni boqish, isitish va ularni himoya qilishdan iborat. Ona qushlar biron xavf tug‘ilganida dushmaniga tashlanib, jo‘jalarini himoya qiladi. Birgalikda uya quradigan qushlar, masalan, chug‘ur chuqlar dushmanini sezganida ovozi ning boricha shovqin solib, boshqa qushlarni yor damga chaqiradi. Jo‘ja ochadigan qushlarning urg‘ochisi xavf tug‘il ganida tovush bilan jo‘jalarini ogohlantiradi; jo‘jalari darhol bekinib oladi. Ona qush esa dushmanga tashlanadi.

• Yo‘rg‘a tuvaloqning urg‘ochisi yirtqich hayvonning e’tiborini o‘ziga tor tish va jo‘jalaridan uni nari roqqa olib ketish uchun nayrang ishlatadi. U yaralangan holatga kelib qanotlarini sudraganicha yirtqichning oldiga tushib yugura boshlaydi. Qushlar oziq bo‘ladigan narsa topganida ham ovoz chiqarib, jo‘jalarini chaqirib oladi.

• Qushlarning kelib chiqishi. Qushlar qadimgi sudralib yuruv chilardan kelib chiqqan. Eng qadimgi qush – arxeopteriksning toshga aylangan suyak va patlari topilgan (89-rasmlar). Jag‘lari, tishlari va 20 ta umurtqadan iborat uzun dumining bo‘lishi bilan arxeopteriks sudralib yuruvchilarga; tanasining pat bilan qoplanganligi, oldingi oyoqlarining qanotga aylanganligi bilan esa qushlarga o‘xshaydi. Arxeopteriks oyoqlaridagi barmoqlaridan biri orqada, qolgan uchtasi oldinga qaragan bo‘lishi uning da raxtda yashaganligini ko‘rsatadi. Lekin qushlar uchun xos bo‘l gan to‘sh toj suyagi rivojlanmaganligi sababli arxeopteriks ho zirgi qushlarning ajdodi bo‘lolmaydi. Ularning ajdodi protoavis hisob lanadi. Protoavis arxeopteriksdan bir necha million yil oldin yashagan. Uning hozirgi qushlarga o‘xshash toj suyagi rivojlangan