O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus tahlim vazirligi Farg’ona Davlat Universiteti Fizika yo’nalishi uchun

Радиация турлари

• 
  1) Ультрабинафша – тўлқин узунлиги 0.01 дан 0.39 мкм гача бўлган кўринмас нурлар
  
• 
  2) Кўринувчи нурлар – тўлқин узунлиги 0,40 дан 0,76 мкм гача
  
• 
  3) Инфрақизил нурлар – кўринмас нурланиш тўлқин узунлиги 0.76 мкм дан бир неча 100 мкм гача
  
• 
  4) Қисқа тўлқинлар – нурланиш тўлқин узунлиги 0,01 дан 4 мкм гача, бу соҳа ультрабинафша ва инфрақизил ҳамда кўринувчи нурлар
  
• 
  5) Узун тўлқинлар - ер сирти ва атмосферанинг нурланиш оралиғи (тўлқин узунлиги 4 дан 100 мкм гача)
  

Қуёш радиацияси-нинг бир қисми –кўринувчи ёруғлик бўлиб, шу сабабли қуёш ёруғлик манбаидир.
Қуёшнинг нурланиши энергиясининг бир қисми атмосферада иссиқликка айланади, лекин асосий қисми ер сиртидаги хавони қиздиришга сарф бўлади.
Қизиган ер сирти ва атмосфера инфрақизил нур тарқатади
Қуёш доимийси
Ер атмосферасининг ташқи сиртидаги бир бирлик юзага вақт бирлиги ичида перпендикуляр тушаётган энергия миқдори S=1,37 кВт/м2
Қуёш радициясининг турлари
1) тўғри,
2) ютилган,
3) сочилган,
4) қайтган,
5) натижавий
Йўналтирилган қуёш радиацияси – қуёш ҳалқасидан бевосита ер сиртига келадиган нурга айтилади
Ер сиртига келаётган қуёш радиацияси қуйидаги ҳолатларга боғлиқ бўлади:

• 
  Қуёш нурларини оғиш бурчаги ёки бошқача айтганда географик кенглик ва қуёш нурланиши вақтининг узоқлигига;
  

• 
  Ҳавонинг булутлик даражасига.
  

Сочилган қуёш радиацияси – йўналтирилган қуёш радиациясининг ўзгариши натижасида ҳар томонга йўналган нурларга айланиши
Сочилиш оптик бир жинсли бўлмаган атмосферада (майда суюқ ва қаттиқ заррачалар-томчи, кристаллчалар, майда аэрозоллар ва бошқалар) ҳосил бўлади.
Қуёш энергиясининг 26 %и сочилган радиацияга айланади
Сочилган радиация қуйидагиларга боғлиқ бўлади:

• 
  Куннинг узунлиги,
  
• 
  Қуёшнинг горизонтга нисбатан баландлиги,
  
• 
  Атмосферанинг шаффофлиги,
  
• 
  Ҳавонинг булутлиги,
  
• 
  Ер сиртини қопланганлик даражаси ва характери
  

Сочилган радиация ер сиртини умумий ёритилганлигини оширади.
Сочилган радиация қуйидаги ҳодисаларни содир қилади:

• 
  Тонг ва шом
  
• 
  Ёруғ тун
  

Ютилган қуёш радиацияси:
1) атмосферадаги газлар томонидан ютилган радиация,

2) ер сиртида тупроқнинг юқори қатламлари ва сувда ютилишга сарфланган радиация
Қуёш радиациясининг турли газлар билан ютилиши ҳар хил бўлади.
Quyosh nurlarining tushish burchagi katta bo'lganda (Quyosh tikkada) suv sirti albedosi 4—5%, Quyosh gorizontda boiganda (burchak 5°) albedo 45% gacha yetadi.Bulutlar albedosi ham keng chegaralarda o‘zgaradi. Eng katta albedo yomg'irli to‘p-to‘p buiutlaming ustida kuzatiladi — 86%, eng kichik albedoga qatlamli patsimon bulutlar ega — 32%. Bulutlar va qor qoplamining albedosi sayyora (planetar) albedosining mavsumiy o'zgarishlarida katta rol o‘ynaydi. Qishda planetar albedo ortadi.

Радиациянинг асосий ютилиши :

озон ультрабинафша ва кўринадиган радиациянинг 3% гача ютади.
Атмосферада йўналтирилган қуёш энергиясининг 23 %и ютилади

Ис гази инфрақизил радиацияни ютади.
Сув буғи ва аэрозол заррачалар кўринадиган нурнинг бир қисмини ва инфрақизил радиациянинг 15% гача ютади.
Радиацион баланс – ютилган радиация билан эффектив нурланишнинг фарқига айтилади.
Радиацион баланс – юза қопламасида ютилган энергияга тенг бўлади.
Булутлар 5 % гача йўналтирилган қуёш радиациясини ютади.
Ер юзасининг радиацион баланси
Эффектив нурланиш – ер сиртининг ҳусусий нурланиши билан атмосферанинг қарши нурланишининг фарқи
Эффектив нурланиш – ер сиртидан йўқотилаётган нур энергияси (иссиқлик)