O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

1-rasm 
Noishlab chiqarish sohasidagi moliyaviy
munosabatlarning guruhlanishi
4
 
4
Izlanishlar asosida talaba tomonidan tayyorlandi 
Noishlab chiqarish sohasida sodir bo’ladigan moliyaviy 
munosabatlarning guruhlanishi 
Noishlab chiqarish sohasi muassasalari bilan davlat 
budjeti o’rtasidagi pul munosabatlari 
Tarmoq boshqaruv organlari va ularga qarashli (tobe 
bo’lgan) muassasa va tashkilotlar o’rtasidagi pul 
munosabatlari 
Noishlab chiqarish sohasi bilan boshqa sohalardagi xo’jalik 
subyektlari o’rtasidagi pul munosabatlari 
Noishlab chiqarish sohasi subyektlari bilan ular xizmatlarining 
iste’molchilari va homiylar o’rtasidagi pul munosabatlari 
Noishlab chiqarish sohasi muassasalari ichidagi maqsadli pul 
fondlarini tuzish va ulardan foydalanish bilan bog’liq 
bo’lgan pul munosabatlari 

---

9
-
noishlab chiqarish sohasi moliyasi barcha jamiyat a’zolari uchun turli 
xarakterdagi xizmatlar ko’rsatish jarayonida amal qiladi, bu xizmatlar asosan 
muayyan to’lov evaziga yoki bepul ko’rsatiladi; 
-
noishlab chiqarish sohasi faoliyatining moddiy asosi bo’lgan noishlab 
chiqarish maqsadlaridagi fondlarni sotib olish, yangilash, kengaytirish va 
foydalanish – maqsadli pul fondlarini tuzish va ulardan foydalanish bilan bog’liq 
bo’lgan pul munosabatlari asosida yuz beradi; 
-
noishlab chiqarish sohasi mahsulotining moddiy emasligi va, shuning 
uchun jamg’arilmasligi bilan xarakterlanadi, bu holat mazkur sohada pul 
mablag’lari harakatining o’ziga xosligini, pul fondlari shakllanishi va 
ishlatilishining o’ziga xos tartibi va shart-sharoiti mavjud bo’lishini taqozo etadi; 
-
noishlab chiqarish sohasida shunday maxsus moliya mexanizmidan 
foydalanish lozimki, u aqliy mehnatni rag’batlantirishga, uning samaradorligini 
oshirishga hizmat qilsin. 
Noishlab chiqarish muassasalarining bir qismi tijorat hisobi asosida ish 
yuritsa, bir qismi notijorat asosida faoliyat yuritadilar. Bu faoliyatning pirovard 
maqsadi - foyda olish bo’lmaydi, lekin ularning qo’shimcha daromadlarni jalb 
qilish intilishlarini ham inkor etmaydi. 
Notijorat muassasa va tashkilotlari quyidagi xizmatlarni amalga oshiradilar: 
-
ijtimoiy xarakterdagi xizmatlar; 
-
boshqaruv xarakteridagi xizmatlar; 
-
jamoat tartibini saqlash; 
-
mamlakat mudofaasi. 
Rejali iqtisodiyot davrida bu tashkilotlarning deyarli barcha xarajatlari 
budjetdan moliyalashtirilar edi. Lekin bozor sharoitlariga kelib aholiga ijtimoiy 
xizmat ko’rsatish darajasini oshirish maqsadida pullik xizmatlar sohasini 
kengaytirish, tashkilotlarning xo’jalik yuritishning yangi sharoitlariga o’tishi 
natijasida ular moliyaviy resurslari manbalarining tarkibi birmuncha kengaydi. 

---

10
Iqtisodiyotning notijorat sektori tashkilotlari va muassasalarining moliyaviy 
resurslari – o’z faoliyatini amalga oshirish va kengaytirish uchun turli manbalar 
evaziga jalb qilingan pul mablag’laridir. 
Notijorat tashkilotlari moliyaviy resurslarining shakllanish manbalari ikki 
omilga bog’liq: 
-
xizmat turiga; 
-
ularni taqdim etish xarakteriga (bepul yoki pullik). 
1. Xizmatlarning ayrim turlari jamiyat uchun bepul ko’rsatiladi (davlat 
boshqaruvi, mudofaa, milliy xavfsizlik xizmati, jamoat tartibini saqlash kabilar). 
2. Ayrim xizmat turlari – muayyan to’lov evaziga amalga oshiriladi. Bular: 
teatrlar, kontsert uyushmalari, ko’rgazma zallari, adliya xizmatlari, ya’ni notariat, 
advokatura va boshqalar. 
3. Ijtimoiy-madaniy xarakterdagi xizmatlar turli-tuman bo’lib, ham muayyan 
to’lov evaziga, ham bepul ko’rsatiladi. Shu sababli bu muassasalar moliyaviy 
resurslarining manbalari turli-tumandir
.
Ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarning o’zi turli tuman bo’lib, ularni quyidagi 
guruhlarga jamlash mumkin: 
1). Butun jamiyat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan ehtiyojlar. Bu 
ehtiyojlarni qondirish har bir fuqaroning oladigan daromadiga bog’liq bo’lmasligi 
va mamlakat Konstitutsiyasi bilan kafolatlangan bo’lishi kerak. Bu ehtiyojlarni 
qoplash manbai – umumdavlat moliyaviy resurslaridir (davlat budjeti va 
davlatning budjetdan tashqari maxsus fondlari mablag’lari). 
2). 
Ijtimoiy 
ahamiyatga 
ega, 
lekin 
umumdavlat 
resurslarining 
chegaralanganligi bois qisman davlat budjetidan zarur minimal hajmda 
moliyalashtiriladigan ehtiyojlar (tibbiy xizmatlar, ta’lim, ijtimoiy ta’minot – 
o’rnatilgan me’yorlar darajasida). O’rnatilgan minimal me’yorlardan oshgan 
ehtiyojlar boshqa manbalar: korxonalar mablag’lari, aholi mablag’lari va boshqa 
manbalar evaziga qoplanadi. 
3). Fuqarolarning dam olish, sog’lig’ini muhofaza qilish, uy-joy bilan 
ta’minlash bilan bog’liq shaxsiy ehtiyojlari. Bu ehtiyojlar odatda davlat budjetidan 

---

11
qoplanmaydi. Bu ehtiyojlarni qoplash manbalari korxonalarning mablag’lari, 
aholining shaxsiy mablag’lari bo’lishi mumkin. 
Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirgan holda iqtisodiyotning notijorat 
sektorini moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat (2-rasmga qarang):