O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi marakazi

afaziya - bosh miyaning ogir jaroxatlanishi tufayli, shamollash jarayonlari va usimtalar tufayli nutq zonalarini kamrab oluvchi ilgari bulgan nutqni tula yoki qisman yukotish. Afaziya mexanizmi asosida nutq stereotipining yukolishi yotadi, shunga ko’ra talaffuz qilish kunikmalari yoki begona nutqni tushunish imkoniyatlari yo’qoladi. Yosh bolalarda (5-7 yosh) nutq buzilishi afaziya turidagi miya shikastlanishida asosan uchadi va ko’prok nutq-eshitish xotirasiga tegishli bo’ladi (L.S.Svetkova, 1988);
disgrafiya, ili agrafiya - yozuv jarayonining o’ziga xos, qisman mos yoki butunlay ishdan chikishi. Gap to’zilmasi va tovush-buginlar tizimining buzilib kurinishida, xarflarning optik-fazoviy obrazlari noaniq kurinadi. Bosh miya yarim shari chap qismining kaysi joyi shikastlanmasin orka peshona, chakka, gardan - yozuv buzilishi mumkin;
disleksiya - (aleksiya) - bosh miyada gardan-chakka-tepa qismlarining rivojlanmaganligi oqibatida ukishning kattik buzilishi.
Nutqning pedagogik tavsifi Nutqida bir xil buzilishi bulgan bolalarni bir guruxga birlashtirilsa korreksiya ishlarini olib borish kulay bo’ladi.
Odatda, guruxlar kuyidagi buzilishlarga karab ajratiladi:

1. 
   fonetik-fonematik buzilishlar (FFB, tovush talaffuz qilishdagi ko’pgina kamchiliklari bor bolalar bilan: funksional va mexaniq dislaliyalar, rinolaliyalar dizartriyaning yengil kurinishi);
   
2. 
   nutqning tulik rivojlanmaganligi (NTR, turli darajadagi nutqning rivojlanmaganligi nutqida ko’pgina leksik-grammatik kamchiliklari bor bolalar bilan: dizartriyaning, alaliyaning, disleksiyaning va aleksiyaning, hamda disgrafiyaning va agrafiyaning murakkab kurinishlarida);
   
3. 
   (rinofoniyaning, disfoniyaning, afoniyaning) kuy-intonasion kamchiliklari va (duduqlanish, iterasiya, poltern, taxilaliya, bradilaliya bilan) nutqning tempo-ritmik tomonlari.
   

2. 
   Nutq buzilishlarining biologik sabablari
   

Nutq buzilishining etiologiyasida alohida urinni perinatal ensefalopatiya egallaydi - bola tugilishi davrida paydo bulgan miyaning shikastlanishi. Nutq buzilishida markaziy asab tizimining kamchiliklari organiq va funksional darajalarning ifodalangan va bartaraf kilinganlariga buysunishini kuzatish mumkin: nutsning lokal nussoni (bosh miya po’stlog’ining nutq zonalaridagi kamchilik), ikkilamchi bilish doirasining buzilishida; uygunlashgan psixonutsiy nusson (kamchiliklar faqatgina nutq zonalarida emas, balki bosh miya po’stlog’ining chakka-gardan-tepa qismlarida), bilish doirasidagi buzilishlar nutq to’zilmasiga ham kiradi.
Homilaning bachadonda rivojlanishi davrida, tugish paytida, hamda bola xayotining birinchi yillarida miyaga turli xil noma’kul ta’sirlar nutq patologiyasiga olib kelishi mumkin.
Nutq kamchiligining to’zilishi va darajasi ko’pincha miya shikastlanishining ogirlik darajasiga va uni oldini olishga boglik bo’ladi, bu faktorlar esa uz navbatida miyaga vaqtning patogen ta’siriga boglik. Embriogenezning ilk davrida asab xujayralari jadallik bilan ajralishi paytida bachadondagi xomilaning 3-4-oyligida ogir miya shikastlanishi paydo bo’ladi. (N.S.jukova, Ye.M.mastyukaova, T.B.Filicheva, 1990).
Miyaning rivojlanmaganligi va nutqning ogir buzilishlariga olib keluvchi sabablar orasida infeksiyalar va xomiladorlik davrida onaning zaxarlanishi, toksikozlar, tugish davridagi shikastlanish, asfiksiya, ona va xomila konining rezus-faktor buyicha zidligi (rezus-konflikt) yoki konning guruxga aloqadorligi, markaziy asab tizimining kasalligi (neyroinfeksiyalar- meningitlar, ensefalitlar, meningoensefalitlar) va bola xayotining birinchi yillarida miyaning jaroxatlanishi tez-tez uchraydiganidir.
Tadqiqotchilar (G.V.Guroves, S.I.Mayevskaya, 1985) motorli alaliyaning kelib chikishini yangi tugilgan chakaloklar asfiksiyasi va tugilish paytida miya bosh suyagi jaroxatining ko’prok sababini ochib berganlar.
Ye.M.Mastyukova (1990) uz ishlarida ta’kidlanganidek, nutqni tulik rivojlanmaganligining yana bir kurinishi xomiladorlik davrida nikotin va alkogolni iste’mol qilish bolaning asab-psixik va jismonan rivojlanishining buzilishiga ham olib kelishi mumkin. homilaga alkogolning ta’siri oqibatida jismonan va psixik rivojlanish orkada koladi, vazni kam bolalar tugiladi. Nutqning tulik
rivojlanmaganligi bu bolalarda harakatni tormozlanishi, jazavaning kuchayishi va akliy mexnatga layokatlilikning pastligi bilan kushilib ketadi.
Shu urinda, bola miyasining nutq zonalariga zarar keltiruvchi ta’sirlar nutq shakllanib bulganidan keyingi davrda ruy bersa, afaziya - nutq buzilishi extimoli bor.
Nutq rivojlanishining buzilishida tarbiya va atrof-muxitning noma’kul sharoitlari bilan boglikligi paydo bo’lishi kutiladi. Nutq shakllanishining jadal davrida psixik deprivasiya uning rivojlanishini orkaga suradi. Agar bu faktorlarning ta’siri genetik moyillikka yoki ko’pol bulmagan serebral-organiq kamchiliklarga mos kelsa, unda nutq rivojlanishining buzilishi turgun xarakterga ega bo’ladi va nutqning tulik rivojlanmaganligi kurinishida namoyon bo’ladi.
Nutqning tulik rivojlanmaganligi odatda miyaning rezidual- organiq shikastlanishi natijasidir (bu termin bilan ifodalangan xolat tugallangan patologik jarayon natijasidir). Nutq rivojlanishining buzilishini asab-psixik kasalliklaridan (epilepsiya, shizofreniya va boshqalar) farqlashni bilish kerak. Intellektual kamchiliklari bor bolalarni nutqida patologiya ifodalangan bolalar bilan solishtirganda asosan markaziy asab tizimining organiq shikastlanishi kurinishlari kuzatiladi - minimal miya disfunksiyasi deyiladi (MMD).
Nutq buzilishining etiologiyasida alohida urinni perinatal ensefalopatiya egallaydi - bola tugilishi davrida paydo bulgan miyaning shikastlanishi. Nutq buzilishida markaziy asab tizimining kamchiliklari organiq va funksional darajalarning ifodalangan va bartaraf kilinganlariga buysunishini kuzatish mumkin:
nutsning lokal nussoni (bosh miya po’stlog’ining nutq zonalaridagi kamchilik), ikkilamchi bilish doirasining buzilishida;
uygunlashgan psixonutsiy nusson (kamchiliklar faqatgina nutq zonalarida emas, balki bosh miya po’stlog’ining chakka-gardan-tepa qismlarida), bilish doirasidagi buzilishlar nutq to’zilmasiga ham kiradi.
Embrion rivojlanish davridagi turli xil patologiyalar:

• 
  xomiladorlik vaqtidagi toksikozlar, virusli va endokrin kasalliklar, jaroxatlar, onanining rezus-faktorga mos kelmasligi;
  
• 
  tugruk vaqtidagi shikastlanish va asfiksiya;
  
• 
  bola rivojlanishining birinchi yilidagi bosh miya kasalliklari (meningit, ensofamit);
  
• 
  miyaning chaykalishi bilan birga sodir bo’ladigan bosh miya jaroxatlari.
  
• 
  nasliy omillar. Bunday xollarda nutq buzilishlari umumiy nerv tizim buzilishlarining bir qismini tashkil etib, intellektual va harakat kamchiliklari bilan birga kuzatiladi;
  
• 
  ijtimoiy sharoitning yomonligi. Bu xolat pedagogik karovsizlikka, vegetativ disfunksiyaga, emosional-irodaviy muxitning buzilishlariga va nutqning rivojlanmay kolishiga sabab bo’ladi.
  

Barcha nutq buzilishlari kelib chikishiga ko’ra ikki guruxga bulinadi:

1. 
   Organiq xarakterdagi nutq buzilishlari.
   
2. 
   Funksional xarakterdagi nutq buzilishlari.
   

Organiq nutq buzilishlari uz navbatida ma’lum nutq organni joyning zararlanishiga ko’ra markaziy va pereferik xarakterda bo’ladi.