O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi marakazi

Ekspressiv (eslash) nutq - bu til yordamida uz fikrini bayon qilish tashqariga yunaltirilgan va bir kancha bosqichlardan utuvchi: goya - ichki nutq - tashki uz fikrini aytish.
Imressiv (idrok qilish) nutq - bu atrofdagilar nutqini tushunish (ogzaki yoki yozma) jarayon, hamda bir kancha bosqichlardan utadi: nutqiy xabarni idrok qilish axborot lax,zalarini ajratish - idrok kilingan umumiy ma’nodagi sxemada ichki nutqni shakllantirish.
Nutq faoliyati mustakil umumiy turtta turga ajratiladi, ulardan eksperssiv nutqka ogzaki va yozma nutq (xat kabi), impressiv nutqka esa - ogzaki nutqni tushunish va yozma nutqni tushunish (ukish) kiradi.
Ogzaki nutq - murakkab, ko’pkirrali jarayonni o’ziga kamrab oladi:
nutqning fonetik tomoni (nutqdan tovushni ma’noli ajralishi);
leksik-grammatik (suzlar, iboralar, ma’lumotlar);
kuy-intonasiyali (intonasiya, ovoz, buyash); temp-ritmik (nutq tempi va ritmi).
Ogzaki dialogli va monologli bo’lishi mumkin.
Mustakil yoki aytib turib yozilgan va ukish bo’lishi mumkin bulgan, ogzaki nutq asosiga yozma nutq kuriladi va rivojlanadi. U yoki bu nutq komponentlariga ko’ra kuyidagi lingvistik buzilishlarga bulinadi:

1. 
   Fonetik buzilishlar - bitta yoki bir nechta tovush guruxlarini noto’g’ri talaffuz qilish (shipillovchi, hushtakli, urta va orka til tovushlari; undosh tovushlarning kattik-yumshokligini, karlik- jarangliligini buzilishi).
   
2. 
   Leksik-grammatik buzilishlar.
   

Bu buzilishlarning orasi ajratiladi:
cheklangan lugat zahirasi;
kashshoklashgan ibora;
iborada noto’g’ri to’zilgan suzlar;
noto’g’ri ishlatilgan kelishiklar va kushimchalar;
chala gapirish, suzlarni joyini almashtirib gapirish.

3. 
   Kuy-intonasiyali buzilishlar:
   

urguni noto’g’ri ishlatish (suzda - grammatik, iborada - mantikiy); tovushning tembri, balandligi, kuchi bilan boglik buzilishlar (tinch, bugik, vakillovchi, kisilgan, ma’nosiz, vizillovchi, past ovoz, modullashmagan).

4. 
   Templi ritmik buzilishlar:
   

tezlashgan temp bosh miya po’stlog’ida xdyajonlanish jarayonlarining ustun kelishiga boglikligi (taxilaliya);
sekinlashgan temp, tormozlanish jarayonlarining ustunlik qilishi (bradilaliya);
o’zik-yo’lik temp (asossiz pauzalar, tutilish, suz va tovushlarda urguli buginni aniq ukish tutilmasdan, tutkanoksiz (fiziologik iterasiya, poltern) va tutkanoklik kurinishidagi duduqlanish).

5. 
   Yozma nutqdagi buzilishlar:
   

xatlar:
fonemani grafemaga noto’g’ri qayta shifrlash; chala yozish;
suzda xdrflarni tushirib koldirish va aralashtirib yuborish; gapda suzlarni qayta joylashtirish va kelishmaslik; chizikdan chikib ketish va boshqalar.
usish:
tovushlarni almashtirish va aralashtirish;
harflab ukish;
suz tarkibida tovush-buginni bo’zish; ukilgan narsani tushunishning buzilishi; agrammatizmlar.
Nutqning klinik tavsifi Nutq rivojlanishi jarayonlarining bolalik davrida ung yarim shar axdmiyatli urin egalalaydi. hozirgi paytda aytilayotgan nuqtai nazarlar shundan iboratki, bola nutqi paydo buliishining erta davrida yetarlicha bulmagan tushunish va erkinlik nutq aktini tashkil topishi uchun, albatta ung yarim sharning faol ishtirokiga boglik. Nutq vositalarini ongli va erkin shakllanishini kullashda yetakchi rolni nutq buyicha dominantlik kilayotgan miya yarim sharining (odatda chap) bulinmalariga tegishlidir. (E.G.Simerniskaya, 1985).
Bolalik davrida nutq buzilishining aloxddaligi ularda qaytarilish kobiliyatining borligidir, chunki bola miyasining yukori darajada nafisligi (plastikligi) bilan boglik.
Bolalalik davrida kuzatilgan nutq buzilishlari fiziologik (bosh miyaning ustki (periferik) markaziy tarkibining yetilish muddatiga boglik) va patologik (kasallangan) kurinishda bo’lishi mumkin.
Nutqning patologik buzilishi markaziy va ustki (periferik) buzilishining xarakteriga karab organiq va funksional qismlarga bulinadi.
Nutq buzilishining klinik turlari:

1. 
   ustki xarkterdagi:
   

mexaniq dislaliya - (artikulyasiya apparatining turli xil buzilishlari oqibatida tovush chiqarishning buzilishi); funksional dislaliya (artikullash funksiyasining buzilishi - artikulyasiya a’zolari kurilmasining saklanishi oqibatida, noto’g’ri, noaniq artikulyasiya apparatining harakati);
rinolaliya - nutqning prosodiya tomoni va tovush chiqarishdagi buzilishlar, birinchi navbatda - alveolyar usimta, milk, kattik va yumshok tanglay, labdagi yorik (nezaraщyeniya) kurinishidagi ovozlar, artikulyasiya apparatining kurilishi buzilishini keltirib chikaradi. Tovush chikarganda xdvo okimi faqat ogiz orqali emas, balki burun bushligi orqali ochik utishi va yopik, burun bushligidagi me’yoriy utishning adenoidlar, usimtalar, burun suyagining kiyshikligi, burunda surunkali jarayonlar oqibatida buzilishlarning kurinishi mumkin;
rinofoniya - nutq tovushlarining me’yoriy artikulyasiyasida ovoz tembrining buzilishi, fonasiya jarayonida ogiz va burun bushligi ishtirokining muvofiqlashmasligini x,isobga olinishi;
disfoniya - ovoz apparatining patologik uzgarishlari oqibatida fonasiyaning ishdan chikishi. Yoki fonasiyaning (afoniya), yukligi yoki ovozning (disfoniya) kuchi, yukligi yoki tembrning buzilishi kurinadi. Balki, markaziy va ustki (periferik) xarakterdagi ovoz tashkil kiluvchi mexanizmning organiq va funksional tartibsizliklarini keltirib chikaradi;

2. 
   markaziy xarakterdagi:
   

dizartriya - markaziy nerv sistemasining organiq shikastlanishi oqibatida tilning tovush tizimini buzilishi ( tovush chiqarish, prosodiya, ovozlar). Dizartriya, ko’pincha talaffuz qilishning buzilishi bilan chegaralanmaydi, lekin nutqni tushunish va leksik-grammatik tomonlariga tegishli bo’ladi;
alaliya - bola rivojlanishining bachadonda tomila yoki ilk davrida bosh miya po’stlog’ining nutq zonasida organiq shikastlanish oqibatida nutqning yukligi yoki rivojlanmaganligi (nutq shakllanishiga kadar). Motorli alaliyada murojaat kilingan nutqni kiyosiy saklangan imkoniyatda tushunish uchun qiyinchiliklar shaxsiy nutqning rivojlanishiga tegishli bo’ladi. Sensorli alaliyada buning teskarisi kuzatiladi: u yoki bu darajada, atrofdagilarning nutqini tushunish buziladi;