O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

Т

 bo’lsa, pozitsion rostlash qonuni ishlatiladi. 
2) 
1

Т

bo’lsa,  maxsus    o’ta  sezgir  rostlagichlar  qo’llaniladi.  (masalan:  impulsli 
rostlagichlar) 
3) 
1
...
2
,
0

T

 bo’lsa, bir tekisda rostlash qo’llaniladi.(plavnoye regulirovaniye) bu 
holda rostlovchi signal kechikish vaqti, 
об
бошк
o
p
o
p
T
.
.
.






 
о
б
po
.
,


- rostlovchi organ va boshqa ob’ektdagi kechikish vaqti 
Т
r.o
- sig’imli rostlovchi organning vaqt doimiysi. Ko’p sig’imli ob’ektlar uchun  

---

 



1
i
i
T
Т
 
 
10. Avtomatlashtirish ob’ektlari va ishlab chikarish jarayonlarini 
avtomatlashtirish xakida umumiy tushunchalar 
Тexnologik 
jarayonlarni 
avtomatlashtirishda 
boshqarish 
jarayoni 
boshqariluvchi  ko’rsatkichning  berilgan  algoritmlash funksiyasi asosida ma’lum 
rejimda ushlab turish uchun yo’naltirilgan ta’sirlarning  yig’indisidan  iboratdir. 
Boshqariluvchi  ob’ekt-  bu  tashqaridan  bo’ladigan  maxsus  ta’sir    orqali  
texnologik    jarayon  algoritmini    amalga  oshirish  uchun  xizmat  qiluvchi  
qurilmadir. 
Algoritm-  bu  bajarilayotgan  jarayonning  mazmuni    va  ketma-ketligini 
ko’rsatuvchi ma’lum aniqlikda amalga oshiruvchi maxsus ko’rsatma hisoblanadi. 
Distansion  boshqarish  ma’lum  masofaga  o’rnatilgan  bosh-qariluvchi 
qurilma,  ob’ektlarni  tekshiruvchi  texnik  vositalar  va  usullarni  o’z  ichiga  oladi. 
Boshqarish uchun berilgan impulslar xizmatchi xodimlar orqali elektr simlari bilan 
maxsus  tugmalar,  kalitlar  va  boshqa  boshqaruv  qurilmalari  yordamida  amalga 
oshiriladi.  
Ishlab 
chiqarish 
jarayonlarini 
kompleks 
mexanizatsiyalash 
va 
avtomatlashtirish ishlab chiqarish hajmini va sifatini yaxshilash, mehnat sharoitini  
yaxshilash va mahsulot tannarxini  tushirish uchun hizmat qiladi va texnikani ish 
chegarasini  oshiradi. Bunga erishish uchun bir qancha vazifalarni amalga oshirish  
lozim: 
- texnologik jarayonlarni uzlukli harakatdan uzluksiz harakatga o’tkazishni 
takomillashtirish; 
-  texnologik  jarayonlarni  avtomatlashtirishning  optimal  hajmi  va  ketma-
ketligini  o’rnatish,  boshqaruv  algoritmi  va  metodlarini  uzluksiz  ravishda 
takomillashtirib borish; 

---

- qishloq va suv xo’jaligidagi avtomatlashtiriluvchi ob’ektlarning statik va 
dinamik tavsifnomalarini aniqlash; 
-  turli  o’zgartirishlar  kiritish  maqsadida  tekshirilayotgan  parametrlarning 
funksional bog’lanishlarini o’rganish; 
-  avtomatlashtirish  talablariga  javob  beruvchi  yangi  qurilmalarni  ishlab 
chiqarish; 
- qurilmalarning aniqlik va ishlash mustahkamligini oshirish; 
Ob’ektlar va texnologik jarayonlar harakatlanish asosi hamda turiga qarab 
ajratiladi.  
Avtomatlashtirilgan  tizimlarni  loyihalash  va  avtomatika  vositalarini 
yaratish  masalalaridan  kelib  chiqib  qishloq  va  suv  xo’jaligi  ob’ektlarini  kuyidagi 
xususiyatlari bo’yicha ajratish mumkin: 
- texnologik jarayonlarning tipiga ko’ra; 
- texnologik va  transport harakatining bir-biri bilan bog’lanishiga qarab; 
- ob’ektni dinamik xususiyatlari va qayta ishlanuvchi materialning agregat 
holatiga ko’ra. 
Тexnologik  jarayonlarni  tipiga  ko’ra  ajratilishi  avtomatlashtirish 
vazifalarini hal qilishda umumiy yechimga kelishga yordam beradi. Тexnologik va 
transport  harakati  bog’lanishiga  qarab  ob’ektlar  3  turga  ajratiladi:  1  -alohida 
xarakatlanuvchi, 2-birgalikda harakatlanuvchi  va 3-mustaqil harakatlanuvchi.  
1-  guruhga  kiruvchi  ob’ektlarda  ma’lum  qurilmalarda  maxsulotga  ishlov 
beriladi,  qolgani  faqat  transport  harakatini  amalga  oshiradi.  Bu  ob’ektlar 
avtomatlashtirish nuqtai nazaridan quyi sinfga kiritiladi. 
Тransport  va  texnologik  jarayonlar  birgalikda  olib  boriladigan,  ya’ni 
materialga  ishlov  berish  transport  harakati  vaqtida  barobar  amalga  oshiriluvchi 
ob’ektlar yuqori sinfga kiritiladi. 
Oliy  sinf  ob’ektlari  mustaqil  harakatga  ega.  Bu  holda  transport  harakati 
ishlov  berish  vaqtida  texnologik  harakatga  esa  transport  harakati  vaqtida  amalga 
oshirilishi  mumkin.  Bunday  ob’ektlarni  avtomatlashtirish  ishlab  chiqarish  

---

jarayonlarini  uzluksizligini  ta’minlash  bilan  birga  ish  unumdorligini  oshishini 
ta’minlaydi.  
Avtomatlashtirish  samaradorligi    3  ta    asosiy    masalaning  yechimini  o’z 
ichiga oladi: 
-  yangi  texnologik  jarayonlarni  ishlab chiqish va ularni namunaviy  holiga 
keltirish; 
- namunaviy texnologik jarayonni sifatli bajarishga yordam beruvchi yangi 
texnologik qurilmalarni yaratish; 
-  avtomatikaning  texnik  vositalari  yordamida  texnologik  jarayonlarni, 
operatsiya va qurilmalarini effektiv boshqarish algoritmini ishlab chiqish. 
Ishlab  chiqarish  jarayoni  davomida  turli  texnologik  zanjirlar  mavjud 
bo’lishi mumkin. 
Тexnologik  zanjir  texnologik  jarayonlarning  bir-biriga  bog’lanishini 
ifodalaydi.  Alohida  operatsiya  va  ish  rejimlari,  ularning  bajarilish  ketma-ketligi, 
bularning hammasi berilgan ishlab chiqarish jarayonida mashina va uskunalarning 
harakatlanish ketma-ketligini optimal holda belgilab beradi. 
Avtomatlashtirilgan 
boshqaruv 
tizimlarini 
ishlab 
chiqishda 
avtomatlashtirish ob’ektini chuqur o’rganish, uning barcha ish rejimlarini aniqlab 
olish  zarur.  Lekin  ishlab  chiqarishning  turli  sohalarida  avtomatlashtirish  darajasi 
va  operatsiyalar  turlichadir.  Shuning  uchun  xar  qanday  texnologik  jarayon 
operatsiyalarga turlicha ajratiladi. Bu  yerda quyidagi vazifalar ko’rsatilishi kerak: 
- avtomatik boshqarish tizimining maqsadi va vazifalari; 
- boshqarish ob’ektining tarkibiy qismlari; 
-  ishlab  chiqarilayotgan  tizimning  qismlari  orasidagi  funksional  va 
boshqaruvchi bog’lanishlari; 
-  boshqarish  ob’ekti  va  uning  tarkibiy  qismlarining  rejimlari,  bu  rejimlar 
orasidagi mumkin bo’lgan texnologik o’tishlar soni; 
- u yoki bu rejimning algoritmi; 
- berilgan tizim uchun ishlatiladigan datchiklar va ijrochi mexanizmlar; 

---

- tizimning ma’lum ish rejimini ko’rsatuvchi boshqaruvchi va tashqi ta’sir 
signallarini tavsiflovchi matematik tenglamalar. 
Axborot  beruvchi  kattaliklar  va  texnologik  zanjir  aniqlangandan  so’ng 
(tizimning)  boshqariluvchi  ob’ekt  (BO)  va  boshqaruvchi  qurilmadan  tashkil 
topgan tizimning tarkibiy sxemasi tuziladi.  
Boshqariluvchi  ob’ektning  xususiyatlarini  tavsiflovchi  kattaliklar  umumiy 
ko’rinishda qo’yidagicha  berilishi mumkin: 
 
 
 
u
i
 = (Z
i
 , f(t), g
i 
, t)  
 
(10.1) 
bu yerda  
 
u
i
      - chiquvchi boshqariluvchi i- kattalik; 
 
f (t)  - tashqi ta’sir; 
 
Z
i        
- boshqaruvchi ta’sir; 
 
t       - vaqt; 
 
g
i        
- berilgan ta’sir. 
Ulanish  sxemasi  va  boshqaruvchi  ta’sir  kattaligiga  qarab  bitta  ob’ekt  bir 
necha xil matematik ko’rinishda yozilishi mumkin. 
Ma’lum  bir  sifat  ko’rsatkichlariga  -  texnologik  kattaliklarga  ega  bo’lgan 
har qanday texnologik qurilma avtomatlashtirish ob’ekti deyiladi. Bu yerda ushbu 
kattaliklar kirish va chiqish kattaliklari hisoblanadi. 
Avtomatlashtirish ob’ektlari oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. 
Oddiy avtomatlashtirish ob’ektlari bittadan kirish va chiqish kattaliklariga 
ega.  Misol  uchun  suv  isitkichlarida  chiqish  kattaligi  bu-  suvning  harorati, 
rostlovchi ta’sir- elektr kuchlanishi U
s  
hisoblanadi (isitgichga  beriluvchi). 
Bir  necha  kirish  va  chiqish    kattaliklariga  ega  bo’lib,  ular  orasida 
funksional  bog’lanish  bo’lmasa,  bunday  ob’ektlar  ham  oddiy  ob’ektlar 
hisoblanadi. 
Murakkab  ob’ektlar  bir-biri  bilan  funksional  bog’langan  bir  necha 
kattaliklarga  ega  bo’lgan  ob’ektlardir.  Bu  ob’ektlardagi  kattaliklarning  o’zaro 
ta’siri va bog’lanishi hisobga  olinadi.  

---

Masalan,  suv  bilan  ta’minlash  tizimida  uchta  qurilmaning  dinamik 
xususiyati  e’tiborga olinishi lozim:  nasos  agregati,  toza  suv  rezurvuari va uzatish 
quvuri. Asosiy rostlanuvchi parametrlar: nasos agregati elektr motorining aylanish 
chastotasi,  nasosning  ish  unumi,  suvning  yuqori  va  pastki  sath  belgilari,  suvning 
quvurdan o’tish vaqti v tezligi hisoblanadi. 
 
10.1-  rasm    Bitta  kirish  va  chiqish 
signaliga 
ega 
bo’lgan 
oddiy 
avtomatlashtirish 
ob’ektning 
tarkibiy 
ko’riniish  
 
10.2–  rasm.  Bir  nechta  bog’lanmagan 
kirish  va  chiqish  signaliga  ega  bo’lgan 
oddiy 
avtomatlashtirish 
ob’ektining 
tarkibiy ko’rinishi 
AO–Avtomatlashtirish ob’ekti; -kiruvchi kattalik; u
1,
y
2
 - chiquvchi kattalik. 
Barcha  ko’rib  chiqilgan  avtomatlashtirish  ob’ektlari  murakkab  ichki 
tarkibiy  tuzilishiga  ega.  Ularni  bir-biri  bilan    bog’langan  bir  necha    funksional 
bo’limlardan  tashkil  topgan  qurilma  sifatida  ko’rsatish    mumkin.  Masalan: 
avtomatlashtirish   ob’ekti    (AO)    tarkibida    boshqariluvchi  ob’ektga ko’rsatuvchi  
rostlovchi qurilmani (RO) ajratib ko’rsatish mumkin. 
BO  uchta    asosiy  kattalik  bilan  xarakterlanadi:u-ob’ektda  modda  yoki 
energetik    potensial  mavjudligini  ko’rsatuvchi  chiqish  kattaligi.  Х
t.t
  -tashqi  ta’sir 
(modda  oqimi  yoki  energiyaning  natijaviy  qiymati),  Х
yuk
,  Х
n
  -chetga  chiqishlar. 
(17-rasm) 





