O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

m
i
n
i
т
т
Xni
ki
X
X
1
1
.
.
   
(10.2) 
Ob’ektdagi balans holatini ushlab turish uchun  
 
 
Х
r
= Х
t.t.
    yoki  Х
r
-Х
t.t.
= 0 
 
  (10.3) 

---

10.3- rasm. Avtomatlashtirish ob’ektining tarkibiy ko’rinishi (a) va 
boshqarish ob’ektiga ko’rsatiluvchi ta’sirlar (b) 
Х=  Хr-Х
t.t.
  shart  bajarilashi  mavjudligi  bo’lsa,  ob’ektni  berilgan  turg’un 
rejimga qaytarish mumkin. 
Ob’ektga  beriluvchi    Хr  rostlovchi  ta’sir  bir  vaqtni  o’zida    rostlovchi 
organning  chiqish  kattaligi  hisoblanadi  (elektr  energiyasining  berilishi,  turli 
qopqoq, to’sqichlarning ochilishi). 
Тexnologik  jarayonlar  boshqarish  ob’ektlari  sifatida  ko’rilganda    ular 
to’g’risida  boshlang’ich  axborotga  ega  bo’lish  kerak.  Buning  uchun  quyidagi 
ma’lumotlarni bilish talab qilinadi. 
-  avtomatlashtirish  ob’ektlarining  sig’imi  va  ularning  o’zaro  aloqasi  (bir 
sig’imli, ko’p sig’imli ob’ektlar); 
- texnologik jarayonning sifat ko’rsatkichlariga bo’lgan talablar; 
- tashqi ta’sirlarning ahamiyati, vaqt davomida o’zgarishi, ta’sir qilish joyi; 
-  rostlovchi  ta’sirlarning  ahamiyati  va  rostlovchi  organlarning  uzatish 
funksiyalari.  
 
10.1. Avtomatlashtirish ob’ektlarining asosiy xossalari 
Har  qanday  ishlab  chiqarish,  shu  jumladan  qishloq  suv    xo’jaligi  ishlab 
chiqarishi  ham  rostlash  ob’ektlarining  xilma-xilligi  bilan  xarakterlanadi.  Shunda 
alohida  mashina,  turli  qurilmalar  va  hokazolar  kompleksi  ham  ob’ekt  sifatida 
qaralishi  mumkin.  Eng  ko’p  tarqalgan  ob’ektlarga  quyidagilar  kiradi:  1)  turli 
issiqlik  qurilmalari  (issiqlik  generatorlari,  suv  isitkichlar,  kaloriferli  uskunalar, 
elektr  pechlar,  qozonxona  qurilmalari,  turli  isitkichlar  va  hokazolar)  bunday 
ob’ektlarda,  odatda,  haroratni,  beradigan  havo,  yoqilg’i  yoki  energiya  miqdorini 
rostlash talab etiladi;  
2) Gidromeliorativ tizimlari texnologik jarayonlarida qo’llanuvchi argegat va 
uskunalar (sug’orish tizimlari qurilmalari, suv tarqatish jarayonlarida qo’llanuvchi 
nasoslar va nazorat o’lchovlari); 

---

3)  Gidrotexnik  inshootlarining  mashina  va  mexanizmlari  (tuskichlar, 
surgichlar, maxkamlovchi armatura va x.k.); 
Ob’ektlarning xossalari rostlash jarayonining boshidan oxirigacha ta’sir etadi, 
shuning  uchun  avtomatik  rostlash  tizimining  ishini  analiz  qilishda  shu  xossalarni 
hisobga olish kerak. 
Avtomatlashtirish  ob’ektlarini  tavsiyalovchi  asosiy  xossalarga  quyidagilar 
kiradi:  ob’ektning  statik  tavsifnomasi,  dinamik  tavsifnomasi,  o’zida  to’plash 
(akkumulyatorlik) qobiliyati, yoki tekislash, ob’ektning o’tish vaqti va ob’ektning 
vaqt konstantasi. 
 
Ob’ektning  statik  va  dinamik  tavsifnomalari.  Ob’ektning  statik 
tavsifnomasi  rostlanuvchi  miqdor  u  (chiqish  miqdori)  ning  topshiruvchi  ta’sir  x 
(kirish miqdori)ga o’zgarmas g’alayon F(t)=const li barqaror rejimda bog’liqligini 
ko’rsatadi. Statik tavsifnomaning matematik ko’rinishi  
u=f(t)              
 
(10.4) 
Тurli  ob’ektlarning  statik  tavsifnomalari har xil shaklda bo’ladi; agar ular 
chiziqli  tenglamalar  bilan  yozilib,  grafik  to’g’ri  chiziq  bilan  ifodalansa,  bunday 
ob’ektlar chiziqli ob’ektlar deb ataladi. 
Ko’pchilik ob’ektlar nochiziqli statik tavsifnomaga ega bo’ladi, shu sababli 
avtomatika  tizimlarini  ham  barqaror  (statik),  ham  o’tkinchi  (dinamik)  rejimlarda 
tadqiq etish ancha qiyin.  
Chiziqli  ob’ekt  1  va  nochiziqli  ob’ekt  2  uchun  statik  tavsifnomalar  10.4-
rasm, a da ko’rsatilgan. 
 10.4-rasm. Statik rostlash sxemasi (a) va rostlash tavsifnomasi (b) 

---

Nochiziqli  tavsifnomali  tizimlarni  tahlil  qilish  oson  bo’lishi  uchun  statik 
tavsifnoma  chiziqlantiriladi,  ya’ni  nochiziqli  tavsifnomaning  ayrim  bo’lagi,  yoki 
to’liq  (3  egri  chizik)  chiziqli  tavsifnomaga  almashtiriladi.  Bunday  almashish 
ma’lum  xatolikka  keltiradi.  Hisoblarda  noto’g’ri  natijalar  olmaslik  yoki  katta 
xatolarga yo’l qo’ymaslik uchun har qaysi alohida holda chiziqlantirishni qo’llash 
imkonini, shuningdek, nochiziqli tavsifnomani aniqlash zarur. 
 Ob’ektning  dinamik  tavsifnomasi  vaqtning  istalgan  payti  uchun 
rostlanuvchi  miqdor  u(t)  ning  o’tkinchi  jarayonda  topshiruvchi  ta’sir  x(t)  ga 
bog’liqligini ko’rsatadi. Bu kattaliklar orasidagi bog’lanish differensial tenglamalar 
bilan ifodalanadi. 
Ob’ektning  dinamik  xossalari  to’g’risidagi  to’liq  tasavvurni  uzatish 
funksiyalari va chastota tavsifnomalari beradi.