O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi

Ob’ektning  akkumulyatorlik  (to’plash)  qobiliyati.  Har  qanday  rostlash 
ob’ektining texnikaviy jarayoni biror material muhitning yoki energiyaning kelishi, 
sarflanishi,  to’planishi  va  o’zgartirilishi  va  bilan  bog’liq.  Ko’pchilik  ob’ektlar  ish 
jarayonida  ish  muhitini  ob’ekt  ichida  to’plash  qobiliyatiga  ega.  Masalan,  suv 
bosimi  bakida  suv  to’planadi,  ichki  yonuv  motorining  aylanuvchi  qismlarida 
energiya  to’plash  uchun  unga  maxovik  o’rnatilgan;  issiqxonalarda  issiqlik 
sig’imiga ega bo’lgan barcha ob’ektlarda issiqlik to’planadi va hokazo. 
Akkumulyatorlik qobiliyati ob’ektning rostlash xossalariga jiddiy ta’sir etadi. 
Ob’ektning  akkumulyatorlik  xususiyati  qancha  kam  bo’lsa,  ish  muhitining 
(suvning)  kelishi  bilan  sarflanishi  o’rtasidagi  balans  buzilganda  rostlanuvchi 
miqdorning  o’zgarish  tezligi  shuncha  katta  va  binobarin  rostlash  shuncha 
murakkab bo’ladi. Aksincha, ob’ekt qancha ko’p sig’imli bo’lsa, rostlash masalasi 
shuncha yengil bo’ladi. 
 
Ob’ektlar sig’imsiz, bir sig’imli va ko’p sig’imli bo’ladi. Sig’imlar soni 
turlicha bo’lgan ob’ektlarga misollar 10.5-rasm, a, b, v da keltirilgan. 
Ob’ektning  akkumulyatorlik  qobiliyatni  tavsiflash  uchun  sig’im  koeffitsiyenti  S 
tushunchasi  kiritiladi.  Bu  koeffitsiyent  ob’ekt  sig’imi  S  ning  rostlanuvchi  miqdor 
tegishli qiymatini u ga nisbati bilan ifodalanadi. 

---

у
С
с 
 
(10.5) 
Sig’im  koeffitsiyenti  S  kancha  katta  bo’lsa,  ob’ektning  galayonlarga 
sezgirligi    shuncha  kam  bo’ladi;  ob’ektning  sezgirligi  rostlanuvchi  miqdor 
o’zgarish  tezligi  dy/dt  ning  g’alayontiruvchi  ta’sirning  o’zgarishi  F  ga  nisbatan 
bilan ifodalanadi: 
F
dt
dy


/

   
(10.6) 
Ob’ektning  rostlanuvchi  miqdorining  vaqt  ichida  o’zgarishlari  shig’ov 
egrisi  deyiladi.  Bunday  egri  chiziq  hosil  qilish  uchun  ob’ektning  kirishiga  kirish 
miqdori  pog’onasimon  kiritiladi  va  chiqish  miqdorining  turli  momentlari  uchun 
o’zgarishlari yozib boriladi. 10.5-rasm, g da sig’imsiz (1 egri), bir sig’imli (2 egri) 
va  ko’p sig’imli (3 egri) ob’ekt uchun dinamik tavsifnomalar ko’rsatilgan. 
Sig’imsiz  ob’ektda  kelish  (keluvchi  oqim)  qancha  o’zgarsa,  sarflanish 
(ketuvchi  oqim)  Q
2
    ham  darhol  shuncha  o’zgaradi.  Agar  sig’im  mavjud  bo’lsa, 
ketuvchi oqim Q
2
 oniy emas, balki vaqt ichida asta-sekin o’zgaradi. Ob’ekt sig’imi 
qancha  katta  bo’lsa,  bu  ob’ektning  shig’ov  egrisi  shuncha  yotiq  bo’ladi,  chunki 
sig’imda boshqaruvchi ko’rsatkich to’plana boradi. 
Ob’ektning  akkumulyatorlik  qobiliyati  rostlagichni  tanlashda  hisobga 
olinadi. 

---

10.5- rasm. Sig’imlar soni turlicha bo’lgan ob’ektlarga misollar:          a- 
sig’imsiz; b- sig’imli; v- ikki sig’imli; g- ob’ektning vaqt ichidagi o’zgarish egri 
chizig’i. 
Ob’ektning 
o’z-o’zidan 
tug’rilanish 
xususiyati. 
Ob’ektning 
g’alayonlanish paydo bo’lganidan so’ng odam yoki avtomat rostlagich yordamisiz 
yana muvozanat holatiga qaytish xususiyati o’z-o’zidan to’g’rilanish deyiladi. O’z-
o’zidan  to’g’rilanishning  sonli    qiymati  o’z-o’zidan  tug’rilanish  darajasi    va 
tarqalish tezligi orqali baholanadi. 
O’z-o’zidan  tug’rilanish  darajasi    g’alayonlovchi  ta’sirning  shu  ta’sir 
natijasida  sodir  bo’ladigan  rostlanuvchi  kattalikning  chetga  chiqishiga  bo’lgan 
nisbatiga teng: 








