O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti

Don o‘lchamlarining bir xilligi ularning sifatini baholashda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Donlar o‘lchamlari bo‘yicha qanchalik darajada bir xil bo‘lsa, ulardan tayyorlanadigan yorma, un mahsulotlarining sifati shuncha yuqori bo‘ladi va qayta ishlash natijasida chiqadigan chiqimlar ham kam bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun don ma’lum o‘lchamlarga ega bo‘lgan elaklarda elanadi.
1000 dona don massasi, qurug‘ modda hisobiga grammlarda aniqlanadi va u donlarning katta-kichikligini va to‘la pishib yetilganligini ko‘rsatuvchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. O‘lchamlari katta va to‘la yetilgan donlar katta massaga ega bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich bir xil don ekinlarida ularning qaysi hududda yetishtirilishi, pishib yetilganligi darajasi va boshqa omillarga qarab o‘zgaruvchan bo‘ladi. Masalan, 1000 dona don massasi bug‘doyda 15 g dan 88 g gachani, javdarda 13-60, sulida 15-45, arpada 20-55, guruchda 15-43, tariqda 3-8, grechixada 15-40 g ni tashkil etadi.
Zichlik (kg/m³) donning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi va bu ko‘satkich donning strukturasi, to‘liqlig‘i, pishib yetilganlik darajasi va boshqa ko‘satkichlariga bog‘liq bo‘ladi. Puch donda endosperma miqdori kam bo‘lganligi uchun ham ularning zichligi nisbatan kichik bo‘ladi. Endospermasi shishasimon bo‘lgan donlarning zichligi, unsimon endospermaga ega bo‘lgan donlarning zichligiga nisbatan birmuncha katta bo‘ladi. To‘liq pishib yetilgan donlarning zichligi pishib yetilmagan donlarning zichligiga nisbatan birmuncha yuqoridir.
Shishasimonlik donlar endospermasining konsistensiyasini harakterlovchi ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich bug‘doy, arpa, makkajo‘xori va guruch donlarida aniqlanadi. Standart talabi bo‘yicha bug‘doy donlari shishasimonlik ko‘rsatkichi asosida kichik tiplarga bo‘linadi. Shishasimonlik darajasi bo‘yicha donlar shishasimon, qisman shishasimon va unsimon deb guruhlarga ajratiladi. Donning shishasimonligi diafanoskop asbobida donlarni kesib ularning kesimining tiniqligini ko‘zdan kechirish asosida aniqlanadi. Agar donlar kesimining yuzasi butunlay shishasimon yoki shishasimonligi kesimi yuzasining 1/4 qismidan kichik bo‘lsa bunday donlar shishasimon donlar deb yuritiladi. Unsimon donlarda esa kesimi, batamom unsimon yoki kesimining ¼ qismidan kami shishasimon bo‘ladi.