O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

IV-BОB. ZAMONAVIY GEOSIYOSIY HARAKATLAR VA 
KONSEPSIYALAR 
 
4.1.
Yangi ming yillikda Rossiya-AQSH-Xitoy munosabatlari rivoji va 
istiqbollari 
4.2.
Geosiyosiy munosabatlar tizimida AQSHning roli 
4.3.
Xitoyning geostrategiyasi va uning mohiyati 
4.4.
Yaponiyaning uzoq shardagi geosiyosati va ijtimoiy taraqqiyoti 
4.5.
Mintaqaviy geosiyosiy voqelikda Turkiyaning roli 
4.6.
Markaziy Osiyo regionidagi geosiyosiy jarayonlar 
4.7.
Yangi katta о‗yin» konsepsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati (2-bosqich) 
Tayanch iborlar
: XXI asr manfaatlari, geosiyosatda o‗zgarish, ―C5+1‖ formati, 
xalqaro yetakchilikka intilish, Markaziy Osiyo davlatlari, Xitoyning yumshoq 
kuchi, Turk millatchiligi, Yangi Katta O‗yin, oqimlar va qarashlar 
4.1.
 
Yangi ming yillikda Rossiya-AQSH-Xitoy munosabatlari rivoji va 
istiqbollari 
ХХ аsrning so‗ngi o‗n yilligi vа ХХI аsrning bоshlаridаgi jаhоn siyosiy 
mаydоnidаgi kеskin o‗zgаrishlаr: ikki qutbli dunyo tаrtibоtining bаrhаm tоpishi, 
Sоbiq SSSR vа Vаrshаvа tаshkilоtining pаrchаlаnishi, glоbаl хаrаktеrdаgi 
muаmmоlаrning vujudgа kеlishi, хаlqаrо хаvfsizlikkа tаhdidning yangi 
ko‗rinishlаrining yuzаgа kеlishi, хаlqаrо munоsаbаtlаr tizimidа yangi еtаkchilikkа 
dа‘vоgаr kuch mаrkаzlаrining shаkllаnishi Rоssiya tаshqi siyosаtini qаytа ko‗rib 
chiqish vа zаmоnаviy dаvr tаlаblаrigа mоslаshtirish zаrurаti tug‗ildi. Bu esа tаshqi 
siyosаtning yangi huquqiy аsоslаrining yarаtilishigа zаmin yarаtdi. 
Postbipolyar xalqaro munosabatlar tizimi sharoitida hukmronlik uchun 
kurash ayniqsa dolzarb bo‗lib qolmoqda. So‗nggi o‗n yilliklarda Xitoy qudratli 
iqtisodiyotni rivojlantirdi, bu yaqin kelajakda bu davlatni iqtisodiy gegemonga 
aylantirishi mumkin. G‗arb sanksiyalari sharoitida Rossiya Xitoy bilan yaqindan 
hamkorlik qilishga majbur, bu esa Xitoyga foydali holatlarga keltirib chiqaradi. 
Yangi ming yillikda Qo‗shma Shtatlar xalqaro munosabatlarning asosiy 
ishtirokchisi bo‗lishni to‗xtatadi va buning ta'sirida Yaqin Sharq va Sharqiy 
Yevropadagi AQSh tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar fonida avj oladi.
Xitoy Rossiya bilan ittifoqchilikda tobora kuchayib bormoqda va nazariy 
jihatdan sharqda yangi kuch qutbini namoyish etishi mumkin. Xalqaro 
munosabatlardagi vaziyat ushbu omillar bilan murakkablashadi, shuning uchun 
Xitoyning tashqi bipolyar zamonda tashqi siyosatning rivojlanish tendentsiyalarini 
o‗rganish alohida dolzarblik va siyosiy ahamiyatga ega. Hududi juda ko‗p bo‗lgan 

---

128 
Xitoyning demografik holatini hisobga olgan holda, yaqin kelajakda ular ko‗chib 
o‗tish uchun nazariy jihatdan yangi yerlarga muhtoj bo‗lishi mumkin. Rossiya 
Federatsiyasi bilan yaqin hamkorlik va ularning hududiy yaqinligi sharoitida ushbu 
istiqbollar xavfsizlik uchun potentsial tahdidga o‗xshaydi. Shuningdek, ushbu 
mamlakatning jiddiy moliyaviy va sanoat o‗sishini hisobga olgan holda, har yili 
XXRning jahon iqtisodiyotiga bosimi kuchaymoqda. Kelajakda Xitoy G‗arb bilan 
shunday savdo hajmlariga erishishi mumkinki, u kelajakda shartlarni keskin 
belgilashi mumkin. Mintaqadagi Xitoyning ta'sir darajasini aniqlash, Xitoy-AQSh-
Rossiya uchburchagidagi davlatlararo munosabatlarning xususiyatlarini aniqlash 
kerak.
Sovuq Urush davrida Rossiyaning g‗arbga tomon kengayib borishi o‗zining 
yuqori nuqtasiga chiqdi va bu kengayish Sovet Ittifoqining parchalanishiga sabab 
bo‗ldi. Rossiya birinchi bosqich davlatlari – Boltiqbo‗yi, Belarus, Ukrainani 
egallab oldi va ikkinchi bosqich davlatlari tomon surilib borib, Germaniyaning 
sharqiy qismida o‗z nazoratini o‗rnatdi.
Rossiyaning bu kengayishi G‗arbiy Yevropa uchun xavf tug‗dirardi. 
Yevropaliklar va AQShning ikki ustunligi bor edi: ular Rossiyani to‗la qurshab 
olishgan va uning dengizga chiqish imkoniyatini istalgan paytda cheklab qo‗ya 
olar edilar. Eng muhimi, yevropaliklar va amerikaliklar dengiz savdo blokini 
tashkil qilib, Sovetlar lageriga nisbatan anchayin salmoqli boylik to‗plashga 
erishdilar. G‗arb iqtisodiyotiga ozroq salbiy ta‘sir ko‗rsatgan qurollanish poygasi 
Rossiya uchun o‗nglab bo‗lmas narxga tushdi. 1980-yillardagi neft narxining 
pasayishi esa Sovet Ittifoqining qulashini boshlab berdi. 
Rossiya g‗arbiy chegaralarining qisqarishi misli ko‗rilmagan darajada bo‗lib, 
bu chegara uzoq vaqt davomida Moskvaga shu qadar yaqin bo‗lmagan. 18-asrdan 
beri Rossiya Yevropa yarimorolining birinchi bosqichini egallab, ikkinchi 
bosqichini nazorat qilib kelgan bo‗lsa, 1991-yilda har ikkala bosqichdan ham 
ayrildi. 
G‗arb Boltiqbo‗yini NATOga qo‗shib olishi natijasida NATO hududi Sankt-
Peterburgdan atigi 160 km narida bo‗lib qoldi, xolos. Bunga ruslar biror javob 
chorasi ko‗ra olmadi. Buning o‗rniga Rossiya Chechenistondagi isyonchilarga 
qarshi kurashish, Gruziyaga intervensiya uyushtirish va Armanistonga qo‗shin 
kiritish orqali o‗z ichki va sobiq hududlaridagi barqarorlikni mustahkamlashga 
harakat qildi. 1991-yildan Rossiya uchun eng muhim bo‗lgan davlat – Ukrainadir. 
Sababi Boltiqbo‗yi allaqachon Yevropaga singib ketgan, Belarusda esa boshidan 
rusparast kuchlar hukumat tepasiga kelgan edi. Geosiyosiy jihatdan ham Ukraina 
muhim bo‗lib, uning sharqiy chegaralari Rossiyaning markaziy qishloq xo‗jaligi 
hududlari va asosiy aholi hamda transport markazlaridan o‗tardi. 

---

129 
2000-yillarning o‗rtalaridan boshlab ko‗plab tahlilchilar jahon siyosatining 
ko‗plab nufuzli aktorlari uchun xalqaro jarayonlarni boshqarishning bir qutbli 
tizimini qabul qilmasligini tobora ko‗proq ta‘kidlaydilar. Shunday qilib, xalqaro 
miqyosdagi eng nufuzli rus nazariyotchilaridan biri M.A.Xrustalevning yozishicha, 
"Amerika dunyo gegemoniyasi" - bu mutlaq avtoritar hodisa, garchi u 
umuminsoniy qadriyatlarga (shu jumladan, demokratiyaga ham) zid bo‗lgan 
niqoblar bilan yashiringan.
Amerika dunyo gegemonligini (yangi dunyo tartibi) barpo etish yo‗lida 
xalqaro munosabatlarning boshqa sub‘ektlari tomonidan passiv va faol qarshilik 
ko‗rsatiladi. Bu AQSh hukmron doiralarini tobora ko‗proq xalqaro huquq 
me'yorlarini e'tiborsiz qoldirib va BMTni chetlab o‗tib, qurolli zo‗ravonlikka 
murojaat qilishga undaydi. Ushbu faol va passiv qarshilik tasodifiy emas. Qo‗shma 
Shtatlar boshchiligidagi dunyoning qat‘iy ierarxiyasi AQShning rasmiy 
ittifoqchilari orasida bo‗lgan kichik davlatlar xalqaro munosabatlar tizimida 
Hindiston, Xitoy yoki Rossiya kabi qudratli davlatlarga qaraganda ancha katta rol 
o‗ynaganda chalkash vaziyatga olib keladi.
Bir qutbli dunyoning o‗rnini qutbli emas, balki ko‗p qutbli dunyo egallaydi 
degan taxmin qilgan tahlilchilar ham uning mojarolar potentsialin oshishi haqida 
bashorat qilmoqdalar. Rus tadqiqotchisi V.M. Kulaginning fikriga ko‗ra, ―ko‗p 
qutblilik‖ haqidagi bahslar yirik davlatlar o‗rtasidagi ziddiyatning kuchayishi va 
o‗rta va kichik davlatlarning hukmronlik ―qutblariga‖ bo‗ysunuvining kuchayishini 
keltirib chiqaradi. Hatto umumiy tahdidlarga ham qarshi tura olmaydigan yangi 
qarama-qarshi bloklarning konturlari taxmin qilinmoqda‖.
Postbipolyar xalqaro munosabatlarni to„liq tavsiflash uchun biz uning 
rivojlanish bosqichlarini ajratib olishga harakat qilamiz
:
1.