O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Reoriyentasiyada ziddiyatlar
 

---

90 
– intellekt manbai dasturlariga virus yuqtirib ularni majruh qila boshlaganini ham texnikaviy 
ziddiyatga misol sifatida keltirish mumkin. Bunday “Texnika – inson” ziddiyatlarini juda ko’p 
sohalarda ko’rsa bo’ladi. 
Tabiiy hodisalar bilan bog’liq ziddiyatlar yer, yerning magnit maydoni, suv, 
atmosfera va boshqa unsurlar bilan bog’liq konfliktlar bo’lib, bu hodisalar ko’pincha insonning 
faoliyati, xatti-harakati, ongi bilan bog’liq emas. Ammo, keyingi yillarda insonning ekologik 
muvozanatning buzilishiga sababchi bo’lishi bilan yuzaga kelayotgan tabiat hodisalari haqida 
taxminlar bildirilmoqda. 
Ziddiyatning inson faoliyatiga (o’qish va mehnat) va jismoniy-ruhiy sog’ligiga qanday 
zarari mavjud? 
XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnika inqilobi va har xil sohalarda ziddiyatlarning avj 
olishi natijasida ruhiy va asab kasalliklarining soni ortib bormoqda. 
Irsiy sabablardan tashqari, ruhiy va asab kasalliklarini keltirib chiqaradigan katta ikkita omil 
bor: 
Shaxsning ichki (o’z-o’zi bilan) ruhiy ziddiyatlari; 
Shaxsning tashqi ijtimoiy muhit bilan ziddiyatlari. 
ziddiyatning ruhiy turg’unlikka, ruhiy taraqqiyotga, rivojlanishga salbiy ta’sirini hech narsa 
bilan tenglashtirib bo’lmaydi. Ziddiyatni boshdan kechirgan yoki atrofdagilar bilan kelisha olmagan 
shaxslarda

tez xafa bo’lish, injiqlik, arzimagan narsa uchun janjal ko’tarish, atrofdagilarga 
ishonmaslik hissi kuchayadi. Ba’zan buning teskarisi - o’ta passivlik, yig’loqilik, birovga suyanib 
qolish, hamma yerdan va hammadan himoya izlash kabi belgilar namoyon bo’ladi. Kuchli stress 
vaqtida va undan keyin shaxsning ongida ziddiyat va uning kechishi, sabablari tinmasdan aylanadi, 
ba’zan o’zini ayblasa, ba’zan “qarshi” tomonni ayblaydi. Jiddiy narsalar haqida fikrlash, diqqatni 
bir yerga to’plash qiyinlashadi.
Ziddiyatning inson ruhiyati va asab tizimiga juda katta salbiy ta’siri bilan birga kuchli, 
surunkali stress va kelishmovchiliklarning xavfli tomoni shundaki, uyda yoki ishda tez-tez bo’lib 
turadigan konflikt shaxsning immun tizimini susaytiradi va endokrin tizimining ishini buzadi. 
Fiziologiya fanidan ma’lumki, surunkali stress va ziddiyatlar vaqtida organizmda adrinalin garmoni 
ko’proq ajraladi. Aslida bu gormonning vazifasi stress holatidagi organizmning hayot faoliyatini 
yuqori darajada saqlash, ya’ni yetarli energiya va kuch bilan ta’minlash. Birov bilan janjallashib 
qoldingiz, yuragingizning tez urayotganini sezasiz, qon tez aylanganidan va tomirlarning 
torayganidan yuzingiz qizaradi, tomirlar bo’rtib chiqadi, mushtingiz o’z-o’zidan qisiladi. Siz hujum 
qilishga va o’zingizni himoya qilishga tayyorsiz. Bu bosh miyadan kelgan impuls (buyruqlar) 
natijasida qonda ko’plab adrinalin gormonining paydo bo’lishi bilan bog’liq bo’lib, u ko’pgina ichki 
a’zolarni (yurak, qon tomirlar va boshqalarni, hatto ba’zi birovlarning jahli chiqsa ishtahasi karnay 
bo’lib qancha ovqat yeganini bilmasdan qoladi, birovlarning qorni og’riydi) tez va faolroq ishlashga 
majbur qiladi. 
1
Pedagogik yoki auditoriyadagi ziddiyatning kelib chiqish sabablari quyidagilar: 
I. Tengdoshlari va o’qituvchilari bilan kelishmovchilik kelib chiqishiga quyidagi toifadagi 
talabalar sabab bo’ladi:
1. Oilasi notinch, ota-onasi janjalkash bolalar ko’pincha auditoriyada jizzakilik qilib, 
arzimagan sabablar tufayli ham tengqurlari bilan konfliktlashadi, ularni odatda guruhdoshlari va 
o’qituvchilari “tarbiyasi og’ir” deb ta’riflaydilar. 
2. Kamol topishida nuqsoni bo’lgan – infantil bolalarda, o’ta erka tarbiyalangan yoshlarda 
bilimlar bilan tizimli shug’ullanish uchun iroda yetishmaydi. Hissiy qo’zg’alish va tormozlanish 
jarayoni kamchiliklar ham bilimlarni egallash va auditoriya jamoasiga kirishib ketishga to’sqinlik 
qiladi. 
3. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan va aqli zaif yoshlar ham darslar va berilayotgan bilimlarni 
o’zlashtirishi qiyinlashgani va murakkablashib borishi natijasida bilimlarning mazmuni va 
ma’nosini egallashga qiynaladilar, bu holat ularda janjalkashlikka moyillikni kuchaytiradi. Chunki 
dars ular uchun mashaqqatli – ish, ular ilojini topsa darsga kelmaydi, kirmaydi. Janjal qiladi. 

---

91 
4. Iqtidorli talabalar. Ular darsda berilayotgan bilimlar darajasidan qoniqmaydi. Zerikadi. 
Ko’pincha auditoriyadan ajralib qoladi. O’qituvchi bilan kelisha olmaydi, shu sababli 
o’zlashtirishdan orqada qolayotgan tengdoshlari ham, uning talabi va istagi darajasida dars 
berolmayotgan pedagog bilan ham konfliktga kirishga moyil bo’lib qoladi. 
5. Doimo hammadan norozi, atrofdagilarga muxolifatda bo’lganlar. Bu talabalar ota-
onasiga, o’qituvchilarga va boshqa kattalarga salbiy munosabatda bo’ladilar. Ularning gapiga 
ishonmaydilar. Mavjud tartib-intizomga bo’ysunishni istashmaydi. Qasddan darsdan qochib ketadi, 
ota-onasiga azob berish uchun o’g’irlik qiladi, arzimagan narsalarga janjal ko’taradi. 
6. Birovlarga taqlid natijasida yuzaga keladigan ziddiyatlar. Talabalar yoki yoshlar o’zidan 
katta kishilarga, ba’zan kino aktyorlarga va boshqa sevimli qahramonlarga taqlid qilib 
auditoriyadagi tartib-intizomga, axloq normalariga rioya qilishni istamaydilar. 
II. Pedagogik jarayonda shunday holatlar ham bo’ladiki, ularning asosiy sababchisi 
o’qituvchi bo’lib qoladi. 3-4 bosqich talabalari orasida o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra, 
talabalarning yoshi va taraqqiyot darajasiga muvofiq ravishda o’qituvchilarning o’z talabalaridan 
noroziligi oshib, ziddiyatlar kelib chiqar ekan, ya’ni, o’qituvchi-talaba munosabatlarida kelib 
chiqadigan ziddiyatlar kelib chiqish sababiga ko’ra farqlanadi.
Quyidagi hollarda ziddiyatga o’qituvchi sabab bo’ladi: 
1.
O’qituvchi doimo baqiradi, gapni oxirigacha eshitmaydi. 
2.
Alohida talabalarga ajratib, ularga ayricha yaxshi munosabatda bo’ladi. O’qituvchining
“sevimli” talabalari bor. 
3.
Mayda gap. Talabalarni arzimagan narsa uchun ham jazolaydi.
4.
Dars va darsdan tashqari jarayonlarda ham talabalarga mustaqillik bermaydi. Hamma 
narsa o’z aytganidek bo’lishini talab qiladi. 
5.
“Gunohkor”larning aybini hammaning oldida aytib, tengdoshlar oldida uning obro’yini 
tushiradi.
6.
Kichkina bolalar bilan muomala qilgandek, muomala qiladi. 
7.
Talabalarning shaxsini hurmat qilmaydi, qo’pol ohangda gapiradi.
8.
Agar talabalarning sirini bilib qolsa, uni hammaga aytadi.
9.
Qiyinchiliklarda, qiynalganda tushunmaydi – yordam bermaydi. 
10.
Jahli tez. 
Talabalar orasida yoki talaba-o’qituvchi orasidagi ziddiyat ikki kishi bilan chegaralanib 
qolmasdan, atrofidagilarning kayfiyatiga ham salbiy ta’sir etadi. Bu jarayon quyidagicha kechishi 
mumkin: 
1) Auditoriya jamoasida 2 yoki bir necha talaba orasidagi konflikt darsning samaradorligiga 
salbiy ta’sir etadi. O’qituvchi va talabalarning ancha vaqti konfliktning muhokamasi bilan o’tadi. 
2) ziddiyat natijasida auditoriyani boshqarish kundan-kunga qiyinlashib boradi. Agar 
auditoriyada konflikt chuqurlashsa, o’qituvchining auditoriyani nazorat qilishi va boshqarish izdan 
chiqadi. 
3) Ziddiyat natijasida auditoriyada hamjihatlik, hamkorlik, do’stlik munosabatlari sustlashib 
boradi. 
Jamoada (auditoriya jamoasi, mehnat jamoasi va boshqalar) har xil mavqyedagi shaxslar 
o’rtasidagi kelishmovchiliklar ancha murakkab kechadi. Jamoaning rasmiy va norasmiy yetakchilari 
va ayrim tengdoshlar orasida kelib chiqadigan kelishmovchiliklarda, agar jismonan kuchli bo’lsa, 
salbiy xulq-atvori va xatti-harakati bilan o’z atrofiga o’ziga o’xshagan “mushtumzo’rlar”ni 
to’plagan bo’lsa, auditoriyadagi jismonan kuchsiz,