O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

15-jadval 
Fulvo kislotalarning element tarkibi 
Tuproqlar 
C 
H 
O 
N 
Kuchli podzollashgan tuproq 
To’q sur tusli o’rmon tuprog’i 
Oddiy qora tuproq 
Kashtan tuproq 
Och tusli bo’z tuproq 
Qizil tuproq 
49,9 
47,5 
44,8 
43,2 
45,8 
49,8 
3,3 
3,6 
3,5 
3,6 
4,3 
3,4 
44,9 
45,9 
49,3 
51,4 
46,0 
44,3 
1,9 
3,0 
2,4 
1,8 
3,9 
2,5 
Chirindi moddalar mineral moddalar bilan o’zaro ta’sirga kirishib, quyidagilarni hosil qiladi: 
1. 
Organomineral birikmalar – kaltsiy, magniy gumatlari; 
2. 
Gumin moddalarning sоrbtsion birikmalari o’zaro ta’sirga kirishadi. 
3. 
Kompleks zollar. 
Tuproqda suvda eruvchan chirindi kislotalari ko’proq bo’lganda ular mineral kolloidlarni 
ximoya qiladi. Mineral kolloidlar chirindi kislotalar yordamida ustki qatlamdan quyi qatlamlarga 
tushadi. Bu hodisa podzol tuproqlarga va sho’rtoblarga hosdir. Kompleks zollar pastga tomon 
yuvilganda elektrolitlarga boy qatlamlarga yetgach, Cho’kindiga aylanishi va kolloidlarga boy 
bo’lgan illyuvial qatlam deb ataluvchi zichlangan qatlamni hosil qilishi mumkin; 
Quyi molekulyar organik kislotalarning tuzlari (temir va alyuminiyning uch valentli 
oksidlari, ishqorlari va ishqoriy yer asоslari bilan birga). Bu birikmalar, tuproqqa tushadigan oddiy 
organik kislotalarning tuproqdagi uch valentli oksidlar hamda mineral tuzlar bilan o’zaro ta’sir 
etishidan vujudga kelishi mumkin. 
Ko’pgina tuproqlarning o’simlik ildizlari to’plangan ustki qatlamlarida chirindi eng ko’p 
bo’ladi. Chirindi miqdori tuproqning pastki qatlamlariga tushgan sari kamaya boradi. 
Chirindili qatlamlarning qalinligi juda xilma-xildir, qora tuproqlarda eng qalin bo’lib, u 1,5-
2 m ga yetadi. Janubiy qora tuproqlarda va kashtan tuproqlarda chirindili qatlamning qalinligi 
kamaya boradi va ko’pincha 1,0 m dan 0,7 m gacha bo’ladi. Bo’z tuproqlarda chirindili qatlamning 
qalinligi atigi 25- 30 sm, Cho’l tuproqlarida esa 10-20 sm bo’ladi. Chirindining umumiy miqdori, 
uning profill bo’yicha taqsimlanishi va gruppa tarkibi tuproqning qaysi tipga kirishini aniqlashda 
eng muxim ko’rsatkichlardir. 
O’rmon tuproqlarining chirindi zapasi o’rtachadir. O’rta Osiyodagi Cho’l tuproqlari - sur 
tusli qo’ng’ir tuproqlar, taqirlar va Cho’llardagi qumli tuproqlarda chirindi zapasi juda kamdir. Bu 
tuproqlarda atigi 0,3-0,7 % chirindi bor, bu chirindili qatlamning qalinligi 10-20 sm bo’lganda atigi 
10-30 tonna chirindi bo’ladi. Qo’riq yerlar ochilib uzoq vaqt davomida ekin ekish natijasida 
chirindi zapasi ancha o’zgaradi. 

---

63 
Chunki yovvoyi o’simliklar o’rniga ekinlar ekilganda oziq moddalarnnng bir qismi hosil 
bilan birga chiqib qetadi. Ildizmevali va tuganak mevali ekinlar ekilganda hosil bilan birga ko’p 
oziq moddalar chiqib ketadi. Bundan tashqari, yerdan madaniy usulda foydalanilganda , mikroblar 
faoliyati uchun qulay sharoit vujudga keladi. Bu mikroblar ekinlarning tuproqda har yili 
yig’iladigan ildizlari va yer usti organlarininggina emas, hatto ilgaridan to’planib qolgan chirindini 
ham parchalaydi. 
Uzoq vaqt davomida ishlatilib kelgandan oriqlab qolgan tuproqning ustki qatlamlarini 
chirindi bilan boyitish uchun yerga organik o’g’itlar: go’ng, kompostlar, torf va ko’kat 
o’g’it(siderat) sоlinadi. Bu usul kam chirindili tuproqlar- podzol va bo’z tuproqlarda ayniqsa yaxshi 
natija beradi. Har xil ekinlarni o’tlar bilan almashlab ekish yaqin vaqtlargacha juda keng 
qo’llanilardi. Em-xashak o’tlari ekilgandan sо’ng tuproqdagi chirindi miqdori chimli-podzol 
tuproqlarda 20 % ga ortishi mumkin, chirindisi kam Sug’oriladigan bo’z tuproqlarda o’tlar ekish 
hisоbiga chirindi miqdori anchagina qo’p, ya’ni 30 % ga ortadi, kashtan tuproqlarda kamroq, ya’ni 
9 % ga, qora tuproqlarda esa taxminan 4 % ga ortadi. Demak, bu usul kam chirindili, juda oriq 
tuproqlarda ancha yaxshi samara beradi. 
Tuproq gumusini o’rganish va tеkshirish ishlari bundan 150 yildan ortiq davrdan buyon olib 
borilib, ko’plab ilmiy asarlar yaratilishiga qaramasdan gumusning tabiati, ayrim tarkibiy 
qismlarining struktura formulasi, tuzilishi qamda tuproq chirindisining paydo bo’lish mеxanizmi, 
tuproq xossalariga va o’simliklarga ta'siri qaqida aniq tasavvurga ega emasmiz. Buning asosiy 
sababi gumus juda murakkab tarkibli organik modda bo’lib, uni toza qolda ajratib olish qiyin. 
Chunki tuproqning minеral qismi organik moddalar bilan mustaqkam birikkan bo’lib, gumus 
moddalarini ajratib olish usullari qozirgacha mukammal emas. 
Gumusning kimyoviy tarkibini o’rganishga doir dastlabki tadqiqotlar shvеd olimi 
YA.Bеrtsеlius tomonidan olib borildi. U 1836 yilda tuproq chirindi moddalarini tеkshirib qator 
o’ziga xos organik birikmalarini krеn, apokrеn, gumin, ulmin kabi to’rtta gumus kislotalarini 
ajratdi. Bu kislotalarning tarkibi kеyinchalik V.R.Vilyams va boshqa qator olimlar tomonidan 
batafsil o’rganildi. 
Rus olimlari I.V. Tyurin, M.M. Kononova, S.S. Dragunov, V.V. Ponomarеva, L.N. 
Alеksandrova va boshqalarning ko’rsatishicha, gumusning tarkibi asosan quyidagi uch gruppa 
organik moddalardan iborat.