O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

1. 
Hali chirimagan o’simlik va qayvon qoldiqlari tarkibidagi dastlabki moddalar (oqsillar, 
uglеvodlar, ligninlar, yog’lar va boshqalar). 
2. 
Gumusga aylanayotgan oraliq maqsulotlar (aminokislota-oksikislota, fеnol, monosaxarid 
kabilar). 
3. 
Gumus moddalari, chirindining o’ziga xos asosiy spеtsifik qismi bo’lib, barcha gumus 
tarkibining 85-90 foizini tashkil etadi. Gumusning o’ziga xos bo’lmagan qismi qisoblangan birinchi 
va ikkinchi gruppa organik moddalar gumusning 10-15 foizini tashkil etadi. 
Gumusning kimyoviy tarkibi qanday elеmеntlardan iborat ekanligi aniqlanib, chirindi hosil 
bo’ladigan o’simliklar qoldiqlari tarkibidan farq qiladi(13-jadval). Dеmak, gumus tarkibida 
o’simliklarga nisbatan uglеrod va azot miqdori ko’payib, kislorod va vodorod aksincha kamayadi. 
Olingan 
ma'lumotlarga 
ko’ra qozirgi vaqtda gumus moddalari tarkibi: gumin kislotalari, 
fulvokislotalar va gumin (gidrolizlanmaydigan) moddalardan iborat. Ba'zan aloqida gimatomеlan 
kislotasi qam ajratiladi. 
Gumin kislotalari
tsiklik tuzilishga ega bo’lgan azot saqlaydigan yuqori molеkulyar 
organik kislota bo’lib, suvda kam eriydi, minеral kislotalarda esa erimaydi. Gumin kislotalari 
ishqorlarda eriydi, ular eritmasi qoramtir rangda bo’lib, to’q jigarrangdan qoragacha o’zgarib turadi. 
Minеral kislotalarning vodorodi qamda ikki, uch valеntli kationlar ta'sirida eritmadan cho’kmaga 
tushadi. Gumin kislotalarning elеmеnt tarkibi uglеrod (50-62), vodorod (2,8-6,6), kislorod (31-40) 
va azot (3-6) foizdan iborat. 
 
 

---

64 
 
3-jadval 
O’simlik va gumus tarkibidagi kimyoviy elementlar miqdori, % 
С 
Р 
О 
N 
Кул 
O’simlik