O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

3 mm - tuproqning tosh qismi (qirralisi chag’irtosh deb, yumaloqlari esa shag’al deb 
yuritiladi): 
3-1 mm - shagal; 
0,05 - 0,01 mm - yirik chang; 
1-0,5 mm - yirik qum; 
0,01 - 0,005 mm - o’rta chang; 
0,5-0,25 mm - o’rta qum; 
0,005 - 0,001 mm - mayda chang; 
0,25 - 0,05 mm - mayda qum; 
0,001 mm dan kichik – loy; 
0,001 mm dan kichik 0,0002 mm gacha bo’lgan zarralar kolloid oldi fraksiyalar deb 
ataladi. 
Shag’al
(3-1 
mm) birlamchi minerallarning turli bo’lakchalaridan tashkil topgan. 
Shag’alning tuproqda ko’p bo’lishi yerni ishlashda unchalik xalaqit bermasa-da, lekin unga qator 
salbiy xossalar - suvni juda tez o’tkazib yuborish, suv ko’taruvchanlik xususiyatining yomonligi, 
nam sig’imining juda past bo’lishi xarakterli. 
Qum fraktsiyasi
(1-0,05 mm) asosan kvarts va dala shpatlari kabi birlamchi minerallarning 
bo’lakchalaridan iborat. Bu fraktsiyalarning suv o’tkazuvchanligi yuqori bo’lib bo’kish va plastiklik 
xossasiga ega emas, ammo shag’alga nisbatan unda kapillyarlik va nam sig’imi ancha yaxshi. 
Shuning uchun tabiiy qumlar (ayniqsa mayda donalisi) ekinlar uchun yaroqli hisoblanadi. Ammo 
ekinlar uchun qumlarning nam sig’imi 10 foizdan kam bo’lmasligi lozim. 
Yirik va o’rtacha to’zon
(chang) (0,05-0,005 mm). Yirik chang fraktsiyalari 0,05-0,01 mm 
minerologik tarkibi jihatdan qumdan kam farqlanadi. Shuning uchun unda qumning ayrim 
xossalari: plastik emasligi, kam ko’pchishi, nam sig’imining yuqori emasligi kabilar xarakterli. 
O’rta chang
(0,01-0,005 mm) da slyuda mineralining ko’p bo’lishi bu fraktsiyaga yuqori 
plastiklik va birikish xossasini beradi. O’rtacha chang ancha mayda bo’lganligidan namni yaxshi 
ushlab turadi. Lekin uning suv o’tkazuvchanligi past. Koagulyatsiyalanish qobiliyatiga ega emasligi 
sababli, tuproq strukturasining shakllanishi va tuproqdagi fizik-kimyoviy jarayonlarida ishtirok 
etmaydi. Shuning uchun ham yirik va o’rtacha chang fraktsiyalari ko’p bo’lgan tuproqlar tez 
uvalanib, changlanib ketadi va zichlanadi, suvni kam o’tkazadi.