O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti


SB da hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so`z



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/122
Sana30.04.2022
Hajmi1,8 Mb.
#597248
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

SB da hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so`z
. SB da ma‘nosi 
muayyanlashtirilayotgan so`z hokim va uning ma‘nosini muayyanlashtiruvchi so`z 
tobe a‘zo deyiladi. (Masalan, kitobni o`qimoq birikmasida kitobni tobe va o`qimoq 
hokim a‘zo).SB da bir so`z bir nechta so`zni o`ziga tobe a‘zo sifatida biriktirishi 
mumkin. Lekin Sbda bir so`z faqat a‘zogagina tobe uzv sifatida bog`lanishi mumkin, 
xolos. Masalan, katta, Chiroyli gulChambar birikmasida gulChambar so`zi ikkita 
so`zga hokim. Lekin Chiroyli so`zi bir so`zgagina tobe. Hokim mavqeda yuzaga 
chiqayotgan leksema o`zining hokim, tobe vazifada yuzaga chiqayotgan leksema esa 
o`zining tobe valentligini namoyon qiladi. Hokim va tobe a‘zolar vazifalari, 
grammatik shakli va sintaktik o`rni asosida belgilanadi. Tobe a‘zo oldin kelib 
keyingisining ma‘nosini izohlashga xoslangan bo`ladi va bunga mos grammatik 
ko`rsatgichlar bilan shakllanadi va ma‘lum sintaktik o`ringa ega bo`ladi. O`zbek 
nutqida odatda, hokim so`z keyin tobe so`z oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va 
tobe so`z tartibining buzilishi) asosida so`z birikmalarigina bundan mustasno: 
o`qidim kitobni, Ra‘no, hamshira kabi. Hokim so`z kengayuvchi va tobe so`z 
ko`paytiruvchi so`z deb ham yuritiladi. Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari 
nisbiy mohiyatga ega bo`lib, shaklga nisbatan aytilgandagina to`g`ri bo`ladi. 
Masalan: kitobni o`qimoq birikmasida o`qimoq leksemasi yoniga yana bir leksema 
qo`shildi va bir so`z ikkita bo`lib, shakliy «yoyilish», Ya‘ni kengayish yuz berdi. 
SHakliy kengayish esa ma‘noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va 
mazmun dialektikasi yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Chunki o`qimoq leksemasi 
ma‘nosi keng bo`lib, u o`qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli 
harakatni ifodalaydi. Kitobni o`qimoq 
birikmasida esa aytilgan barcha narsalardan faqat «kitob ustida bajariladigan 
harakat» toraygan ma‘nosi qoladi. Kengayuvchi atamasini faqat bosh so`zga, 
kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so`zgagina xos qilib qo`yishi ham 
biryoqlamalikdir. Zero, kitobni o`qimoq birikmasida kitob leksemasi tobe, o`qi 
leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda o`qimoq so`zi kitobni 
so`z shakli uchun ma‘noviy toraytiruvchi va shakliy kengaytiruvchi vazifalarini 
namoyon qiladi. Zero, kitobni so`z shakli o`timli harakatni ifodalovchi Cheksiz 
leksemalar bilan bog`lanish imkoniyatiga ega. O`qimoq so`z shakli bilan birikish 
asosida unda ma‘noviy torayish, shakliy kengayish yuz beradi. 



Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish