7
K I R I Sh
Xalq xo`jaligining yetakchi tarmoqlarida ishlash va ularni rivojlantirish o`z
oldiga maqsad
qilib olgan har bir yosh mutaxassis o`z faoliyatida fan va texnika yutuqlari bilan yetarli darajada
qurollangan bo`lishi zarur. Hayotga joriy qilinayotgan "Ta`lim to`g‘risidagi" qonun va "Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi" Respublikamizda ta`lim tizimini isloh qilish va buning natijasi sifatida
ertangi kunimizni bugungidan yaxshi bo`lishini ta`minlay oladigan kadrlar etishtirib chiqarishga
qaratilgan.
Xalq xo`jaligining asosiy tarmoqlaridan biri bo`lgan kimyo sanoati bugungi kunda tez
rivojlanayotgan, yangi texnika va texnologiyalar joriy qilinib, mahsulot assortimenti
va sifati talab
hamda ehtiyojdan kelib chiqib yaxshilanib borayotgan soha hisoblanadi.
Kimyo sanoatini mutaxassis kadrlar bilan ta`minlashda shu yo`nalishdagi kasb-hunar
kollejlariga katta mas`uliyat yuklangan. Chunki sanoatning intensiv rivojlanayotgan bu tarmog‘ida
zamonaviy texnika va texnologiyalarni boshqara oladigan kadrlarga bo`lgan ehtiyoj kun sayin oshib
bormoqda. Bu yo`nalishda tahsil olayotgan kollej tinglovchilari uchun «Kimyoviy injinering
jarayonlari va qurilamalari» fani asosiy fanlardan biri bo`lib, bu fan ularga o`z ixtisosliklarini chuqur
egallashlariga, umummuhandislik fanlaridan olgan bilimlarini mustahkamlashga hamda texnologik
jihozlardan unumli foydalanish usullarini o`rganishlariga ko‘maklashadi.
I-MODUL. FANNING KELIB ChIQIShI VA GIDROMEXANIK JARAYONLAR
1-MAVZU. KIMYOVIY INJINERING JARAYONLARI VA QURILAMALARI FANINIG
UMUMIY ASOSLARI VA ASOSIY JARAYONLAR KLASSIFIKATSIYASI
Reja:
1.1. Asosiy jarayonlar klassifikatsiyasi
1.2. Kimyoviy jarayonlar
1.3. Kimyoviy-texnologik jarayonlar klassifikatsiyasi
1.1. Asosiy jarayonlar asoslari
Kimyosi sanoatida turli-tuman texnologik jarayonlar ishlatiladi.
Bunday jarayonlar ayrim
belgilariga asosan bir necha sinflarga bulinadi. Texnologiya jarayonlarini ularni xarakatlantiruvchi
kuchiga kura turlarga bulish maksadga muvofik. Shunga kura asosiy jarayonlar 5 guruxga bulinadi:
1.
Mexanik jarayonlar;
2.
Gidromexanik jarayonlar;
3.
Issiklik almashinish jarayonlari;
4.
Modda almashinish jarayonlari;
5.
Kimyoviy jarayonlar.
1) Kimyoviy texnologiyada mexanik jarayonlar aloxida axamiyatga ega. Mexanik
jarayonlarning tezligi kattik jism mexanikasi konunlari bilan ifodalanadi. Bunday jarayonlar
materiallarga mexanik kuch ta‘sir kilishiga asoslanadi. Mexanik jarayonlar (maydalash,
klasslarga
ajratish, saralash, aralashtirish, ezish, uzatish va xokazo) kimyo va boshka sanoat korxonalarida kup
ishlatiladi.
Moddalarning diffuziyasi bilan boglik bulgan jarayonlarning tezligi fazalarning uzaro ta‘sir
kilish yuzasiga boglik. Uzaro ta‘sir yuzasining katta bulishi fazalarning ichidagi modda tarkalishini
va modda bir fazadan ikkinchi fazaga utishini tezlatadi. Yuza kattarok bulsa, kimyoviy jarayon xam
tezlashadi. Ayniksa, kimyoviy yoki diffuzion jarayonda kattik faza katnashsa, uzaro ta‘sir yuzasini
kupaytirish aloxida axamiyatga ega. Kattik fazaning yuzasini kupaytirishga tashki kuch ta‘sirida
8
zarrachalarni maydalash yuli bilan erishiladi. Maydalash paytida material bulaklarining ulchami
ancha kamayadi.
2) Kimyosi sanoatining barcha tarmoklarida gidromexanik jarayonlar kup ishlatiladi. Bunday
jarayonlar katoriga kuyidagilar kiradi: a) suyukliklar, gazlar va ularning aralashmalarini
truboprovodlar
va kurilmalar orkali siljitish; b) turli jinsli sistemalarni turli usullar bilan ajratish
(chuktirish, filtrlash, sentrifugalash); v) suyuk muxitlarni aralashtirish; g) kattik jismlarni xavo okimi
yordamida uzatish (pnevmotransport); d) mavxum kaynash katlamining xosil bulishi. Bu
jarayonlarning tezligi gidromexanika konunlari bilan ifodalanadi.
Gidromexanika – suyuklikning muvozanati va xarakatini xamda suyuklik bilan unga tula yoki
kisman chuktirilgan jism urtasidagi uzaro ta‘sirini urganuvchi fan. Sanoat kurilmalarida olib
boriladigan issiklik va modda almashinish jarayonlarining tezligi kupincha gidromexanika
konuniyatlariga boglik buladi. Gidromexanika konunlari va ulardan amaliyotda foydalanish usullari
gidravlik fanida urganiladi.
Gidravlika ikki asosiy kismdan: suyukliklarning muvozanat konunlarini urganadigan
gidrostatika va suyukliklarning xarakat konunlarini urganadigan gidrodinamikadan iborat.
Suyuklik va gazlarning xarakat tezliklari tovush tezligidan
past bulgani uchun ularning
xarakat konunlari bir xil. Shuning uchun gidravlikada suyuklik deyilganda gaz xam, suyuklik xam
tushuniladi. Ularni bir-biridan ajratish uchun suyukliklar tomchisi, gazlar esa elastik suyuklik deb
karaladi.
Suyuklik va gazlar kuyidagi xossalari bilan bir-biriga uxshaydi: 1) suyukliklar xuddi gazlar
kabi ma‘lum shaklga ega emas, uning fizik xossalari barcha yunalishda bir xil, ya‘ni
izotropdir; 2)
gazlarning kovushkokligi kichik bulib, suyukliklarnikiga yakinlashadi; 3) kritik xaroratdan yukori
xaroratda suyukliklar bilan gazlar borasidagi fark yukoladi. Suyukliklarning muvozanat va xarakat
konunlari differensial tenglamalar bilan ifodalanadi. Boshka soxalarda bulgani kabi gidravlikada xam
nazariy tadkikotlar natijalarini soddalashtirish maksadida ideal suyuklik modelidan foydalaniladi.
3) Xar xil xaroratga ega bulgan jismlarda issiklik energiyasining biridan ikkinchisiga utishi
issiklik almashinish jarayoni deb ataladi. «Issik» va «sovuk» jismlarning
xarorati urtasidagi fark
issiklik almashinishining xarakatlantiruvchi kuchi xisoblanadi. Xaroratlar farki bulganda
termodinamikaning ikkinchi konuniga kura issiklik energiyasi xarorati yukori bulgan jismdan
xarorati past bulgan jismga uz-uzidan utadi. Jismlar urtasidagi issiklik almashinishi erkin elektron,
atom va molekulalarning uzaro energiya almashinishi xisobiga sodir buladi. Issiklik almashinishida
katnashadigan jismlar issiklik tashuvchilar deb ataladi. Issiklik utkazish jarayonlari (isitish, sovitish,
buglarni kondenslash, buglatish) kimyo sanoatida keng tarkalgan. Issiklik
tarkalishining uchta
prinsipial turi bor: issiklik utkazuvchanlik, konveksiya va issiklikning nurlanishi.
Bir-biriga tegib turgan kichik zarrachalarning tartibsiz xarakati natijasida yuz beradigan
issiklikning utish jarayoni issiklik utkazuvchanlik deyiladi. Gaz va tomchili suyukliklarda
molekulalardan xarakati natijasida yoki kattik jismlarda kristall panjaradagi atomlarning tebranishi
ta‘sirida yoxud metallarda erkin elektronlarning diffuziyasi okibatida issiklik utkazuvchanlik jarayoni
sodir buladi. Kattik jismlarda va gaz yoki suyukliklarning yupka katlamlarida issiklik asosan issiklik
utkazuvchanlik orkali tarkaladi.
Gaz yoki suyukliklarda mikroskopik xajmlarning xarakati va ularni aralashtirish natijasida
yuz beradigan issiklkning tarkalishi konveksiya deb ataladi. Konveksiya ikki xil (erkin va majburiy)
buladi. gaz yoki suyuklik ayrim kismlaridagi zichlikning farki natijasida xosil buladigan issiklikning
almashinishi tabiiy yoki erkin konveksiya deyiladi. Tashki kuchlar ta‘sirida (masalan, suyukliklarni
nasoslar yordamida uzatish yoki ularni mexanik aralashtirgichlar aralashtirish paytida)
majburiy
konveksiya paydo buladi.
4) Modda almashinish jarayonlari. Kimyo va ozik-ovkat maxsulotlari ishlab chikarish
texnologiyasiga modda almashinish jarayonlari muxim urin egallaydi. Bunday jarayonlar bir fazadan
ikkinchi fazaga moddalardan utishiga asoslangan. Fazalar suyuk, kattik, gaz va bug xolatida bulishi
muikin.
Sanoatda kuyidagi modda almashinish jarayonlari ishlatiladi:
1.
Do'stlaringiz bilan baham: 
