O'zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

SHAXSNING HISSIYOTI VA EMOTSIONAL

JARAYONI

10. 
    bob. HISSIYOT (EMOTSIYA)
    

1. 
   HISSIYOT TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA
   

Kishi biror narsani idrok va tasavvur qilganida, eslab qolganida va esga tushirganida, fikr qilganida va gapirganida hamda harakat qilganida biror yoqimli (xush) yoki yoqimsiz (noxush) holatni kechiradi, bu holat huzur qilish yoki ranjishdan, maza qilish yoki qiynalishdan iborat bo‘ladi. Bu kechinmalarda odamning o‘z tevarak-atrofidagi narsalarga (hodisalar- ga), odamlarga va o‘ziga nisbatan subyektiv rmmosabati ifodalanadi. Yo­qimli yoki yoqimsiz kechinma hissiyotimizning (emotsiyalarimizning) bi­rinchi belgisi va elementidir.

Voqelikning ayrim hodisalari kishini quvontiradi, ayrim hodisalar xafa qiladi, ba’zi hodisalarga kishi qoyil qoladi, ba’zi hodisalardan g‘azablanadi, odam ba’zi hodisalarni ko^brib jahli chiqadi, ba’zilaridan qo‘rqadi. Xur- sandlik, xafalik, qoyil qo‘lish, g'azablanish, qahr, qo‘rquv va shu kabilar­ning hammasi emotsional kechinmalarning xilma-xil turlaridir, odamning voqelikka bo‘lgan turli subyektiv munosabatidir, odamning o‘ziga ta’sir qilayotgan va uning o‘zi ta’sir qilayotgan narsalardan tug'iladigan kechin- malardir.

Yoqimli kechinmalarda odamning voqelikdagi ayrim narsalarga, ho­disalarga va o‘ziga nisbatan ijobiy munosabati ifodalanadi, yoqimsiz kechinmalarda esa bunga odamning salbiy munosabati ifodalanadi. Shuning uchun ham subyektiv kechinmalardan iborat bo‘)gan hissiyotlar ijobiy va salbiy hissiyotlar deb ajratiladi. Lekin hissiyotlar yoqimli yoki yoqimsiz subyektiv kechinmalar bo‘lish jihatidangina emas, shu bilan birga obyektiv, ijtimoiy ahamiyatlari jihatidan ham ijobiy va salbiy hissiyotlar deb farq qilinadi. Hissiyotlarga shaxsiy nuqtayi nazardan beriladigan baho bilan ijtimoiy nuqtayi nazardan beriladigan baho hamisha bir-biriga muvofiq bo‘lavermaydi. Sub’yektiv ravishda noxush, kishini ranjitadigan kechinmalar tariqasidagi ko‘pgina hissiyotlar, ijtimoiy nuqtayi nazardan qaraganda, ijobiy hissiyotlar hisoblanadi. Masalan, kishidagi uyalish, vijdon azobi yoqimsiz va hatto qattiq azob hissi bilan kechirila- di. Lekin ijtimoiy nuqtayi nazardan qaraganda, bu hislar yuksak, ijobiy axloqiy hislardir. G‘azab va qahr hissi har bir kishida salbiy, noxush kechinma holatida o‘tadi. Ammo ijtimoiy nuqtayi nazardan qaraganda, bu hissiyot nima sababdan tug'ilganligiga va nimaga yo‘nalganligiga qarab ijobiy yoki salbiy hissiyot bo‘lishi mumkin. Agar bu hissiyotlar axloq tamoyillarga to‘g‘ri kelmaydigan nojo'ya ish qilib qo‘ygan kishiga nisbatan tug‘ilgan boMsa, bu hissiyot ijobiy axloqiy hissiyotdir. Ammo bu hissiyot biror shaxsiy norozilik sababli, masaian, majlisda qilingan haqli tanqid sababli tug‘dirgan boMsa, bunday hissiyot o‘zbek kishisiga nomunosib, past hissiyotdir.

Hissiyot biz idrok qilayotgan, tasawur qilayotgan va fikr qilayotgan hodisalar va tasawurlar, shuningdek, bizning harakatlarimiz va qiliqla- rimiz ta’siri bilan tug‘iladi. Narsalar idrok, tasavvur va fikr qilinayotgan- ligi uchungina bizda ayrim tuyg‘ular tug‘ilib qolmasdan, balki, asosan, bu narsalar bizning ehtiyojlarimiz, manfaatlarimiz bilan ma’lum bir darajada bogManganligi uchun ham bizda turli tuyg‘ular tug‘diradi, biz idrok, tasawur va fikr qilayotgan narsalar bizning ehtiyojlarimizga va manfaatlarimizga aloqasi boMmagan taqdirda bizda sezilarli hissiyotlar tug‘ilmaydi. Bunday narsalar ko‘pincha e’tibonmizdan chetda qolaveradi.

Shunday qilib, hissiyotlarning manbalari (yoki sabablari), bir tomon- dan, bizning ongimizda aks etayotgan tevarak-atrofdagi voqelik boMsa, ikkinchi tomondan, bizning ehtiyojlarimizdir.

Ko‘p hollarda emotsional kechimnalarimizning mazmuniga bizning intiHshlarimiz ham kiradi. Intilishlar esa hamisha ehtiyojni ifodalaydi. Lekin hissiyotlar ehtiyojlar sababli paydo boiishi tufayli, intilishlar bilan hissiyotlar bir-biriga «qo'shilib ketib» bitta tuyg‘u, kechinma holida namo­yon boMadi. Bunday hollarda hissiyotlar, odatda, intilishlarni tug‘diradi yoki mavjud intilishlarni kuchaytiradi, shuning uchun ehtiyojlaming o‘zi ham faol kechinmalar boMib qoladi. Hissiyotlarning yo‘nalishi, faolligi intilishlarda namoyon boMadi.

Shunday emotsional holatlar ham boMadiki, bunda intilish juda sust boMadi yoki butunlay boMmaydi. Bu xil samarasiz, passiv hissiyotlarni, odatda, sentimentallik deb ataydilar. Sentimentallik — harakatsiz hissiyot boMib, odatda, faqat so‘z bilan cheklanib, oh-vohlar qilish, ba’zan ko'z yoshi to‘kishdan nariga bormaydi.

Hissiyotlarning faollik darajasi kishidagi qo‘zg‘alish va kuchlanish ho- latida yoki tinchish va bo‘shashish holatida, yoki kishidagi hamma kuch- lar g^layratga kirgan holatda, yoxud bu kuchlar zaiflashgan va bo‘shashgan holatda namoyon boMadi. Hissiyotlarning mana shu faollik darajasiga qarab, ular stenik va astenik hissiyotlarga boMinadi.

Kishining hayotiy faoliyatini oshiradigan, g‘ayratini orttiradigan his­siyotlar stenik hissiyotlar deb ataladi. Masaian, nihoyatda xursandlik, g‘azablanish hislari stenik hissiyotlar qatoriga kiradi. Kishining hayotiy faoliyatini pasaytiradigan, g‘ayratini susaytiradigan hissiyotlar astenik his­siyotlar deb ataladi. G‘am-g‘ussa, ma’yuslik, afsuslanish kabi hissiyotlar mana shunday astenik hissiyotlardir.

«His» degan termin ko^lpincha «sezgi» degan termin t>ilan bir ma’noda ishlatiladi. Masalan, ba'zan: «Men yorugMikni hisqilvapmarv, men issiqlikni his qilyapman» deyish o‘rniga: «Men yorug‘likni sezyapman, men issiqlikni sezyapman» deb ham aytishadi. Shu vaqtgacha biz psixologiyada ham sezgi organlari deyish o‘rniga his qilish organlari deb aytishga odatlanib q olgan miz.

Sezgi bilan hisni bir-biridan farq qilish kerak. Sezgi odamdan mustaqil ravishda mavjud boMadi, u narsalar va hodisalarning in’ikosidir. Hissiyot esa odamning shu narsalarga va hodisalaiga munosabati ni ifodalovchi tuyg^bular, kechinmalardir. Sezgilar bizga narsalar va hodisalarning o^zini bildiradi, ammo hissiyot odamning shu narsalarga va hodisalarga muriosabatini, bu narsalar va hodisalar odamda qanday holat tug‘dirganligini (xush yoki noxush holat tug‘dirganligim) bildiradi.

2. 
   HISS1YOTNING FIZIOLOGIK ASOSLARI
   

Emotsional kechinmalar organizmdagi alohida fiziologik jarayonlar, o^zgarislilar bilan bog'liq ekanligi har kungi tajribada ko^rirrit) turibdi. Ma­salan, emotsional kechinmalar chog‘i da qon aylanishi o‘zgaracli, yurak urishi tezlashadi yoki susayadi. Bir xil emotsional kechinmalar cliog'ida odam qizaradi, boshqa bir xil emotsional kechinmalar chog‘ida esa. odam oqaradi yoki txvzaradi. Emotsional jarayonlarning yurak faoliyatidagi o‘zgarishlar bilan bogMiq ekanligi shu qadar ayon sezilib turadiki, hatto oddiy tilda «his» bilan «yurak» degan so^lz bir-biriga o‘xshash ma’noda ishlatiladi. Odatda, «yuragim orziqib ketdi», «yuragim orqamga tortib ketdi», «yuragim yorilay dedi» deb gapirilganida, «yurak» so'zi bilan qo‘rqib ketish, sevinish kabi hislar ifodalanadi.

Emotsional kechinmalar vaqtida nafas olish ham o^zgaradi: ayrim kechinmalar vaqtida nafas olish tezlashadi, ayrim kechiimnalar vaqtida esa nafas olish susayadi. Shuningdek, ovqat hazm qilish. jarayonlari va ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham o‘zgaradi. Emotsional jarayon­lar butun organizmning faoliyatiga ta’sir qiladi.

Odamdagi hissiyotning fiziologik asosi, avvalo, bosh miya po'stida sodir bo‘ladigan jarayon lard ir.

Bosh miya po‘sti hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Buni shu bilan isbot qilish mumkinki, miya varijm sharlari olib tashlangan hayvonlar eng arzimas sabablar bilan muttasil va shu bilan biiga kuchli ravishda hayajonga kclaveradi. Miya po‘sti zaiflangani nati­jasida bet muskullari falaj bolgan kishilar har xil narsalarga, hatto juda arzimas narsaga ham hamisha va qattiq kulaveradilar. Bosh miya po‘stining faoliyati buzilishi natijasida ba’zi kishilarda har xil taassurot, bu taas-

278surotga butunlay muvofiq bo^klmagan teskari emotsional alomatlami qo‘zg‘atadi

• 
  kuldiradi yoki yigMatadi. Bunday hollarda bemor kishilar ko‘pincha o‘zlari kulib tursalar ham, aslida g‘amgin boMadilar, ko‘z yoshi to‘ka turib esa xursandlik his qiladilar.
  

l.P. Pavlov tarkib topgan dinamik stereotip faotiyatidagi buzilishlar ko‘pgina hissiyotlarning fiziologik asosi ekanligini ko'rsatib o'tgan. U di­namik stereotipdagi buzilishlarni ko‘p kuzatish natijasida chiqargan xu- losani ta’kidlab bunday deb yozadi: «Mening fikrimcha, katta miya yarim sharlaridagi boya bayon qilingan fiziologik jarayonlarni, odatda, o‘zimizcha subyektiv tarzda, umuman ijobiy va salbiy deb ataydigan hislarga muvofiq keladi, deb o‘ylash uchun yetarli asos bor... Bular qiyinlik va yengit tor- tish hissi, tetiklik va charchash hissi, mamnunlik va norozilik, suyunish, tantana umidsizlik hissi va hokazo.

Menimcha, ko‘pincha odatdagi turmush tartibining o‘zgargan payt- larida, odat boMib qolgan bironta mashg‘ulot to‘xtatilganida, yaqin kishidan judo boMganda, aqliy iztirob chogMda, maslak va e’tiqodlarda keskin bu- rilishlar ro‘y bergan chog‘da kechiriladigan ogMr hissiyotlarning fiziologik asosi xuddi eski dinamik stereotipning o‘zgarishi, uning yo'qolishi va yangi dinamik stereotipning qiyinlik bilan hosil boMishidan iborat boMsa kerak» (III tom, 2-kitob, 243-244-bet).

Hissiyotlar bosh miya po*stining ostki qismlari faoliyati bilan ham bogMangandir. Jumladan, ko‘rish bo‘rtigM hislarni ifodalaydigan ixtiyor- siz harakatlaming markazlaridir. Buni shu bilan isbot qilish mumkinki, ko‘rish bo‘rtigMning shikastlanishi natijasida, hissiyotni ifodalovchi yuz harakatlari ham izdan chiqadi. Bosh miya po‘sti ostidagi markazlardan mahrum boMgan hayvonlarda hissiyotlarni ifodalovchi harakat belgilari boMmaydi.

Bosh miya po‘sti ostidagi qismlarda vegetativ nerv sistemasini boshqa- ruvchi markazlar bor. Bu markazlar emotsional kechinmalar bilan mus­tahkam bogMangandir.

Ba’zi hissiyotlar vegetativ nerv sistemasi faoliyatining hamda bu sistema boshqarayotgan organlar faoliyatining oshib ketganligi sababli tug‘iladi. Shu sababli, ba’zi emotsional kechinmalar vaqtida qon aylanish organlarining faoliyati, ovqat hazm qiladigan organlar faoliyati kuchayganligini, nafas olish o^kzgarganligini, ko‘zning nurlanishini, rangning qizarganligini ko'ramiz va hokazo. Bunday hollarda ichki sekretsiya bezlarining faoliyati oshib ketib, ular nerv sistemasini oziqlantiruvchi va qo‘zg‘atuvchi kerakli moddalarni organizmga ajratib beradi. Bunday emotsional holat chogMda biz g‘ayratimiz oshib ketganligini sezamiz, o‘zimizni bardam, ishchan his qilamiz.

Aksincha, boshqa ba’zi bir hissiyotlar vegetativ nerv sistemasi faoliya­tining va shu sistema boshqarayotgan organlar faoliyatining pasayishi sababli tugMladi. QaygMi, g‘am, qo'rquv singari mana shunday salbiy emotsiyalar chogMda qon aylanish, ovqat hazm qilish, nafas olish o‘zgaradi, kishining rangi oqarib-bo‘zarib ketadi, uning ko‘zlari nursizlanadi va hokazo.

Ba’zi salbiy hissiyotlar, masaian, g‘azab, vahima ba’zan vegetativ nerv sistemasining faoliyatini oshirib yuboradi. Lekin bunday hollarda ham shu hissiyotlarning salbiy xarakteri shu narsada namoyon boMadiki, bun­day hissiyotlar tugashi bilan organizm bo‘shashib ketadi, kishining tinkasi quriydi, ba’zan esa kishida alohida asabiy betoblik vujudga keladi.

Biz o‘zimiz sababini anglamagan emotsional holatning, ya’ni bizga sababi ma’lum boMmagan tuyg‘ularning bizda tugMlishi vegetativ nerv sistemasida va bu sistema boshqaradigan organlarda boMadigan o‘zgarish!ar bilan izohlanadi. Chunonchi, odamda ba’zan besabab xushchaqchaqlik, besabab xavotirlanish, ko‘ngil g‘ashlik va shu kabi holatlar paydo boMadi.

Biroq, shuni nazarda tutish kerakki, vegetativ nerv sistemasi bosh miya po‘sti bilan bogMangan boMib, odam organizmida boMadigan vege­tativ jarayonlarning hammasi bosh miya po‘stiga bo'ysunadi. l.P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, nerv sistemasining oliy boMimi boMgan bosh miya «badan- da boMadigan hodisalaming hammasini idora qilib turadi» (0‘sha kitob, 410-bet).

Bundan chiqadigan xulosa shuki, emotsional kechinmalarning ham­masi bosh miya po^cstining faoliyati bilan maMum darajada bogMangandir.

Ikkinchi signal sistemasi odamning emotsional kechinmalarida katta rol o‘ynaydi, ikkinchi signal sistemasidagi bogManishlar insoniy oliy his­larni ng— intellektual, axloqiy, cstetik hislarni ng — nerv-fiziologik aso­sidir. Ikkinchi signal sistemasi birinchi signal sistemasi bilan uzilmas ra­vishda bogManganligi va shu orqali bosh miya po'sti ostidagi qismning faoliyatiga ta’sir qilib turishi sababli, odam o‘z hissiyotlarini ongli ravish­da o‘zi boshqarib tura oladi.

3. 
   HISSIYOTNING TASHQI IFODALANISHI
   

Psixik jarayonlarning hammasi organizmning tashqi o‘zgarishlarida va harakatlarida maMum darajada ifodalanadi. Lekin odamning hissiyot­lari ayniqsa, yaqqol ifodalanadi. Emotsional kechinmalar organizmning tashqi o‘zgarishlarida shu qadar yaqqol alomatlarda ifodalanadiki, odat­da, biz odamning tashqi ko‘rinishiga qarab unda qanday hissiyotlar yuz berayrtganVigini — u xursandmi, yoki xafami, g‘azablanganmi yoki biror nimadan qo‘rqib tuiganmi, unda muhabbat paydo boMganmi yoki nafrat paydo boMganmi, shodlik paydo boMganmi yoki uyalish paydo boMganmi, xullas, mana shu hislaming ko‘pini aytib bera olamiz. Rang ko‘r, hoi

28

0so‘r, degan hikmatli so‘zning psixologik ma’nosi bunga misol bo‘la oladi. hissiyotiarning tashqi alomatlari ifodali harakatlar deb ataladi.

Emotsional kechinmalar awalo muskuUarning ixtiyorsiz bo‘ladigan hara- katlarida ifodalanadi. Ijobiy hissiyotlar vaqtida bu harakatlar, odatda, shu hislami tug‘dirgan narsa tomonga yo‘nalgan bo‘ladi, salbiy hissiyotlar vaqtida esa bu harakatlar shu hislami tug‘dirgan narsadan teskari tomonga yo'nalgan bo‘ladi. Masalan, biz bir badiiy suratni ko‘rib undan zavqlansak, bizda yoqimli his tug‘iJadi, shuning uchun beixtiyor shu suratga yaqinlashamiz. Shuningdek, qalin do‘stimiz bilan to‘satdan uchrashib qolganimizda, biz shu do‘stimizga tomon beixtiyor harakat qilamiz, ya’ni unga yaqin borib qolganJigimizni o‘zimiz ham sezmay qolamiz.

Ayrim salbiy hissiyotlar vaqtida bizning harakatlarimiz shu hisni tug‘dirgan narsadan chctlatishga intiladi. Boshqa ba’zi salbiy hissiyotlar vaqtida, masalan, g‘azab, nafrat hislari vaqtida bizning harakatlarimiz shu emotsional kechinmularga sabab bo‘lgan narsa tomonga yo'naladi. Buning sababi shuki, bizda shu narsani yo‘q qilish yoki uning harakatini bostirish harakati tug‘iladi va biz shunga intilamiz. Mustaqil vatanimiz- ning dushmanlari, terrorizmga, diniy aqidaparastlikka, vahobizmga nis­batan bizdagi g“azab va nafratning ajoyib ahamiyati bor, chunki bu g‘azab va nafrat dushmanni yo‘q qilishga qaratilgan emotsional kechinmalardir.

Bizning emotsional kechinmalarimiz mimikada, gavda harakatlarida va imo-ishoralarda ayniqsa yaqqol ifodalanadi. Kishining emotsional kechinmaiari fiziologik jarayonlarda yig‘i, kuJgi va boshqa shu kabilarda ham namoyon bo‘!adi.

Hissiyotlarning harakatlarda, mimikada, gavdada, imo-ishoralar va ma’noli ko‘z qarashlarda, boshqa shu kabilarda mana shu tariqa tashqi ifodalantshlarining hammasi suratga va kinoga olish yo‘!i bilan qayd qilinishi mumkin.

Kishining emotsional kechinmaiari uning nutqida ifodalanadi. Turli emotsional kechinmalar vaqtida uning tezligi o^£zgaradi, ко⁴ pinch a, nutq­ning sintaksis tuzilishi buzUadi, ritmika va intonatsiya o‘zgaradi. 04kazilgan tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki; g'amginlik va ma’yuslik hislarini ifodalovchi nutq vaqtida shu nutqni so‘zlovchi kishining ovozi beixtiyor pasayib ke­tadi, nutqning o‘zi susayib qoladi, so'zlayotgan kishining tovushi ham bo‘Jinib-bo‘linib chiqadi. Xursandlik holatida bir nima so‘zlayotgan kishi­ning nutqida bunga butunlay teskari holat namoyon bo‘ladi. Turli emot­sional kechinmalar vaqtida ovozning titrashi va uning past-balandligi turli- cha o‘zgaradi.

Hissiyotlarning mana shu tashqi ifodalari, odatda, ixtiyorimizdan tashqari namoyon bo‘ladi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, ayrim hislar o‘ziga xos shaklda ifodalanadi. Masalan, qo‘rquv vaqtida kishining ko‘z qorachiqlari kengayib ketadi, badani qaltiraydi, yuzi oqarib-bo^,,zarib ketadi. Xursandlik hissi vaqtida kishining ko‘zi yarqirab ketadi, ynzida qizarish paydo bo'Iadi, harakatlar tezlashadi va hokazo.

Ammo odam o'zining ifodali harakatlarini o‘zgartirishi mumkin: u ba’zi harakatlarni tiyib turishi, ba’zilarini esa kuchaytirishi mumkin. Odam sun’iy ravishda yangi ifodali harakatlar yaratishi va shu ifodali harakatlar yordami bilan o‘zidagi emotsional kechinmalarni toliq va xilma-xil qilib ochib berishi mumkin.

Odam o‘zining mimikasi va gavda harakatini, shuningdek, tovushini atayin chiroyli qilib ko‘rsatishi mumkin. U garchi o'zi muayyan hissiyot- larni kechirmayotgan bo‘Isa ham, ammo shu hissiyotlarni ifodalaydigan harakatlar yaratishi mumkin. Chunonchi, artistlar sahnada o‘z hisJarini emas, balki sun’iy mimika, imo-ishoralar, nutqining intonatsiyasi va shu kabilarni yaratish yo‘1i bilan muayyan ifodali harakatlarni tasvirlab ko‘rsatishlari lozim bo‘ladi. Har bir kishi ham o‘z hissiyotlarining tashqi ifodalarini ma’lum darajada o‘zgartirishi mumkin.

Mana shu o^bzgartiriladigan va yangidan vujudga keltiriladigan ifodali harakatlar, ya’ni emotsional kechinmalaming tashqi alomatlari kishida mustahkam o‘rnashib qolishi, ко‘ткта va odatga aylanishi, so'ngra esa hislaming tabiiy ifodasi tariqasida beixtiyor namoyon bo'lishi mumkin.

4. 
   EMOTSIONAL HOLATLAR VA ULARNING TURLARI
   

Hissiyotlar paydo bo‘lish tezligi, kuchi va davomiyligi (barqarorligi) jihatidan bir-biridan farq qiladi.

Hissiyotning paydo bo‘lish tczHgi. Emotsional kechinmalar turli hollarda turlicha tczlik bilan paydo bo^£ladi. Ba’zan hissiyotlar juda tez to‘satdan, darhol paydo bo‘ladi, masaian, kishi birdan xursand bo‘lib ketadi, darhol g‘azabga keladi, darhol achchiqlanadi va hokazo. Lekin ba’zan shu hissiyotlarning o‘zi dafatan 0‘zgarmaydi, balki asta-sekin tug‘ila boshlaydi. Xursandlik ham, g‘azab ham, asta-sekin qo‘zg‘aladi. (Bunday holatni biz «qo‘rqqanIigi» yoki «suyunganligi darrov bilinmadi» deb aytamiz.)

Lekin shunday emotsional kechinmalar borki, ularning qay darajada tez paydo bo‘lganligini belgilash qiyin yoki butunlay belgilab bo‘lmaydi. Masaian, bizdagi kayfiyatlarning ko‘pchiligi shular jumlasiga kiradi.

Hissiyotning kuchi. Emotsional kechinmalaming kuchi turlicha boMishi mumkin. Hissiyotning kuchi, awalo, yoqimli yoki yoqimsiz tuyg¹ ularning naqadar kuchli bo‘lishidadir. Shuning uchun ham «juda xursand bo‘ldim», «unchalik yoqmadi» va shu kabi iboralar ishlatiladi. Subyektiv jihatdan

28

2olganda, hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning na qadar ehtiros ila kechirayotganligi bilan ham belgilanadi.

Hissiyotning kuchi intellektual (aql-idrok) jarayonlarga ham sezilarli ravishda ta’sir qiladi. Emotsional qo‘zg‘alishning ma’lum bir darajasida intellektual jarayoniaT kuchayadi: idrok va tasavvur yaqqolroq bo'ladi, tafakkur jarayonlari jadallashadi. Lekin ba’zan, ayniqsa, kuchli emotsio­nal kechinmalar vaqtida intellektual jarayonlar chcklanadi, sustlashadi va hatto aql-farosat qochadi. Odam o‘z hissiyotlarini tiyib tura olmaganlari- da ko‘proq shunday boiadi. Paydo bolgan tasawurlar va fikrlar to^xtalib qoladi yoki yo‘qoIadi, mantiqiy bogManishlar susayadi, tafakkurning na­zorat qiluvchi, tanqidiy faoliyati bo‘shashadi yoki butunlay to‘xtab qola­di. Odam mana shunday qattiq emotsional iztirob holatida qattiq haya- jonga tushgan yoki hovliqqan paytlarida ko‘pincha nojo‘ya ishlar qilib qo^lyadi, mantiqqa sig‘maydigan, subyektiv, haqsiz, g‘arazli xulosalar chiqaradi, eng oddiy masalalarni ham hal qila olmay qiynalib qoladi. 0‘z atrofidagi vaziyatni yaxshi payqay olmaydi. Agar kuchli hissiyotlarni bizning ongimiz boshqarib tursa, bu hissiyotlar bizning tamoyillarimiz tufayli tug‘ilgan bo‘Isa, bunday kuchli hissiyotlar ijobiy ahamiyat kasb qiladi. Ifodalovchi harakatlarning musku 1-harakat 1 ant iruv chi sohadagi va nutq- dagi eng sezilarli o'zgarishlar bilan birga kuchayishi yoki kuchsizlanishi sirtdan qaraganda hissiyotlarning kuchi qay darajada ekanligini bildirib turadi. Hissiyot naqadar kuchli bo‘lsa, uning sirtqi ko‘rinishi shu qadar ifodali bo‘ladi.

Muayyan narsaga zo‘r intilish bilan namoyon boiadigan kuchli hissiyot­lar katta-katta to‘siqlarni yenga oladigan kuchli harakatlarda ifodalanadi.

Sensor hissiyotdan farqli boigan emotsional hissiyot his-tuyg‘ular paydo bo'lishining tezligi va kuchi bilan belgilanadi.

His-tuyg‘ularning barqarorligi. Emotsional kechinmalar qanchalik uzoq davom etishi (barqarorligi) bilan ham bir-biridan farq qiladi. Paydo bo‘lgan kechimnalar uzoq vaqt davom etilsa, bunday his-tuyg‘ular barqaror kechin­malar deb ataladi. His-tuyg‘ular paydo bo‘lishi bilan darrov so^bnib qolsa, yoki boshqa biror emotsional kechinmaga tez o‘tib ketsa, bunday his- tuyg'ular beqaror his-tuyg‘ular deb ataladi.

His-tuyg^kularning kuchi va barqarorligini ularning chuqurligidan farq qilmoq kerak. His-tuyg‘ularning chuqurligi, odatda, tasawurlar va fikr- laming, shuningdek, mana shu konkret emotsional kechinma sababli paydo bo'lgan va shu kechinmalarga muayyan bir ma’no berayotgan intilish- larning xilma-xilligi va boyligi bilan belgilanadi. Odamning e’tiqodlari, dunyoqarashi, qiziqishlari va mayllari bilan aloqador tasavvurlarga, fikrlar- ga va intilishlarga boy boigan his-tuyg‘ular chuqur his-tuyg‘ulardir. Chuqur his-tuyg'ular o4ib ketganidan keyin ham, odatda, ularning izi uzoq vaqt saqlanib qoladi. Ko‘pincha tasodifiy idrok qilishiar va tasawurlar bilan bogMiq boMgan beqaror his-tuyg‘ular, ya’ni «havas» deb ataladigan his- tuyg‘u(ar chuqur boMmaydi. Bunday vaqtincha havaslar, odatda, odamning xotirasida biror sezilarli iz qoldirmaydi.

His-tuyg‘ulami qo‘zg‘atuvchi emotsiyalarning xususiyati — paydo boMish tezligi kuchi va barqarorligi bir qancha sabablarga, ya’ni nerv sistemasining holatiga, muayyan paytda paydo boMib qolgan ehtiyojlaming kuchiga, shu hislarning paydo boMishiga sabab boMgan hodisalaming shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini odam qay darajada anglaganligiga, shu his-tuyg‘ular paydo boMayotgan va o‘tayotgan vaziyatga, shaxsning individual xususiyatlariga bogMiqdir.

Hislarning ayni vaqtda naqadar tez, kuchli va barqaror boMishiga qa­rab, emotsional holatlarning turlari farq qilinadi. Emotsional holatlaming asosiy turlari — kayfiyat, ehtiros, ruhlanish va affektlardir.

Kayfiyat

Kayfiyat zaif yoki o‘rtacha kuchga ega bo'lgan va, odatda, ancha barqaror emotsional holatdir. Odamdagi ba’zi bir kayfiyat bir necha kun, bir necha hafta, bir necha oy va undan ham ko'proq davom etishi mumkin. Quvnoq kayfiyat, ma’yus kayfiyat, g'amginlik kayfiyati, g‘azab kayfiyati va shu kabi kayfiyatlar, yaxshi yoki yomon kayfiyatlar boMib turishi hammaga ma’lum. Biz biror kishidan, ahvollaringiz qatay, deb so‘raganimizda, biz, asosan, uning kayfiyatini nazarda tutamiz.

Odamdagi turli kayfiyat turlicha sabablar tufayli tugMlishi mumkin. Odamning shaxsiy yoki ijtimoiy hayotida sodir boMgan va shu odam uchun katta ahamiyatga ega boMgan biror voqea mana shu xildagi kayfiyatning tug‘ilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Biror ishning muvaffaqiyatli bajarilganligi odamda bir necha kun davom etadigan xursandlik, shodlik kayfiyatini tug^dirishi mumkin. Biror ishning muvaffaqiyatli bajarilganligiga mo‘tabar kishi yoki muassasa tomonidan berilgan yuksak baho odamning kayfmi chog‘ qilib yuboradi. Ishdagi chatoqlik, muvaffaqiyatsizlik, odamning qilgan ishiga past baho berilganli- gi uning ruhini tushirib yuboradi, unda ma’yuslik tug‘diradi, uning o‘z kuchiga ishonchsizlikni vujudga keltiradi.

Odamdagi nerv sistemasining holati va umuman odam sogMig‘ining holati odamda ma’lum bir kayfiyatning tug‘ilishiga sabab boMishi mum­kin. Ba’zan kishi o‘zida muayyan kayfiyat tug‘dirgan sabab nimaligini anglamaydi. Bunday hodisa ko‘pincha organizmning holati, jumladan, nerv sistemasining holati sababli vujudga keladi.

Odatda, muayyan kishida u yoki bu xil kayfiyat ustunlik qilishi mum­kin. Odatda, qay xildagi kayfiyatning ustunlik qilganiga qarab, biz ba’zi kishilarni quvnoq, xushchaqchaq, bardam kishilar deymiz, ba’zi kishilar-ni esa g‘amgin, ma’yus, beparvo kishilar deymiz. Mana shunday ustunlik qilgan kayfiyat odam xarakterining xislati bo‘lib qoladi.

Odamning barcha psixik jarayonlarida va faoliyatida kayfiyat katta rol o‘ynaydi. Tasawurlar va fikriarning o‘tishidagi tezlikka, shuningdek, tasawur va fikriarning mazmuniga hamda yo‘nalishiga kayfiyat ta’sir qiladi. Odamda- gi boshqa emotsional kechinmalaming hammasiga kayfiyat, odatda, opining ta’sirini o‘tkazib turadi, bu kechinmalaming, intilishlarning va harakat - laming faolligida shu kayfiyat o‘zgarishini ko‘rsatadi. Masalan, odatnning kayfi chog‘ boisa, u ancha faolroq bo‘ladi, odam ma’yus boTsa, unchalik faol bo‘lmaydi. Odamning kayfiyati uning tevarak-atrofdagi kishilarga va narsalarga munosabatiga ta’sir qiladi. Chunonchi, odam xursand bo‘lib turganida uning ko‘ziga hamma narsa yaxshi bo‘lib ko'rinadi, odam xafa va ma’yus bo‘lib turganida, uning ko‘ziga hamma narsa yomon ko‘ri_nadi. Ijobiy kayfiyat, xushchaqchaqlik va xursandlik kayfiyati ustun boTib turganida, odam vaqtincha muvaffaqiyatsizliklami va xafagarchilikni ham osonlik bilan o‘tkazib yuboradi.

Odamzod onglidir, binobarin, u salbiy kayfiyat bilan kurashinog‘i: ma’yuslikka, bo‘shanglikka, sababsiz tajanglikka berilmasligi mumkin. va lozim. Odamning o‘zida va boshqa kishilarda bardamlik, xursandlik, xush- chaqchaqlik kayfiyatini tug^bdira bilishi uning eng yaxshi xislatidir.

Odamning o‘zidagi e’tiqod, maslak, qiziqish hamda o‘zi yashab va ishlab turgan vaziyat undagi muayyan kayfiyatning davom ettirilishi uchun katta ahamiyatga egadir. Bardamlik, xushchaqchaqlik kayfiyati bizning kishiiarimizning asosiy xususiyatidir. 0‘zbek xalqi mustaqillikka erishishini o‘z maqsadi va maslagi deb biladi. U o‘z mehnatining erkinligini anglab, Vatani uchun sidqidildan harakat qilish ularda mana shunday kayfjyatni vujudga keltirdi. Bizda har bir kishi nima uchun mehnat qilayotganini, kim uchun mehnat qilayotganini biladi. Mehnatning tagi rohat ekanligmi his qiladi.

Ma’Iumki, mehnat ijtimoiy foydali, moddiy yoki ma’naviy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdir. Mehnat faoliyati o‘zining amalga oshirilishi uchun yuksak psixologik funksiyalarni talab qilish bilan birga, insoniyat taraqqiyoti jarayonida ularning tarkib topishi uchun shart-sharoitlar yuzaga keltiradi. Bu esa inson kayfiyatiga ta’sir qiladi. Kayfiyatning chog‘ligi mehnat unumdorligini oshiradi. Uni sermahsul qiladi.

Mustaqillikka to‘la erishib olgunga qadar qancha uqubatli mehnatlar- ga duch kelindi. Xalqimiz tushkunlikka tushmay, qiyinchiliklarga bar- dosh berib, to‘siq!ami yengib, ko‘tarinki kayfiyat bilan mehnat qilib o‘z maqsadlariga erishdilar. Xalqimiz qiyinchiliklarni qunt bilan yengishga doim tayyordirlar.

«0‘tadi shubhasiz yaxshi va yomon,

Baxtlidir yaxshi nom qoldirgan inson».