O'zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

* Shunday yoM bilan biz uchun misli odat boMib qolgan diqqat, ya’ni maMum bir tashqi ifodaga ega boMgan va organizmning ayni ish sharoit i- ga odatlanib ko^nikishi tufayli doimo ishga tayyor diqqat hosil boMadi.

Bunday diqqat psixologiyada, boshqacha qilib aytganda, odat boMib qolgan diqqat deb ataladi.

Bunday odat boMib qolgan diqqatning hosil boMishida ishdagi saran- jomlik, jumladan, ma’lum ish joyining tayin boMishligi, muayyan bir ish­ning maMum reja bilan qilinishi (o'qish mashg‘ulotlarining qat’iy jadvaliga rioya qilinishi), mehnat asboblarining va materiallariningjoy-joyida boMishi katta ahamiyatga egadir. Maktabda partadagi o‘rinni tez-tez almashtiribturish, uyda doimiy ish joyining bo‘lmasligi — bularning hammasi o‘quvchining diqqatiga salbiy ta’sir qiladi.

Odat bo‘lib qolgan diqqat ishda saranjomlik bo‘Iishi uchun juda muhim- dir. Bizdagi odatlar mashq natijasida hosil bo‘ladi. Shuning uchun, kuch­li va barqaror diqqat ham mashqning mahsulidir.

Qiziqishlar va diqqat. Diqqatning to'planishi va barqarorligini saqlab turishda kishining qiziqishlari katta ahamiyatga egadir. Ixtiyorsiz diqqatning barqarorligi, asosan, kishining ayni faoliyatiga bevosita qiziqishiga, ishti- yoqiga bog‘liq. Bevosita qiziqish — bu ayni ish jarayonining, ish-harakat- laming o‘ziga, ish usullariga bo‘lgan qiziqishdir.

Ixtiyoriy diqqatning kuchi va barqarorligi, asosan vositali qiziqishga, ya’ni faoliyatning maqsadi, ishning natijasi bilan qiziqishga bog‘liq. Ix­tiyoriy diqqat asosida qilinadigan ish jarayonining o‘zi zo‘r berishni talab qilish tufayli noxush bo‘Iishi mumkin. Bunday ish davomida diqqatning to‘planishi va barqarorligi erishilgan maqsadni, ish natijalarining zarurligi va ahamiyatini anglash orqali saqlab turiladi. Yoshlarning qiziqishlari, ularning asosiy va hayotiy maqsadlari 0‘zbekistonning mustaqilligini mustahkamlashi, uning kelajagini, faolligini ta’minlashdan iboratdir. Bunday maqsadlami anglash o‘z ishi jarayoni­da diqqatining g‘oyat darajada to‘pIanishi va barqarorligini ta’min etuvchi eng muhim shartlardandir.

6. 
   DIQQATNING TARAQQIYSI
   

Bolalar diqqati juda erta — hayotlarining birinchi oylaridayoq ko‘rina boshlaydi. Dastawal ixtiyorsiz diqqat namoyon bo‘ladi. Bola o‘z diqqatini biron jihati bilan — rang-barangligi, ohangdorligi, harakatchanligi bilan ajralib turuvchi ma’lum bir narsalarga (tovushlarga va shuning kabilaiga) qaratadi. Bolalaming yoshiari ulg‘aygan sari, o‘yin faoliyatlari davomida, tarbiya ta’siri bilan ixtiyorsiz diqqatlari taraqqiy qila boradi. Ixtiyorsiz diqqatning taraqqiysi o‘sib borayotgan hissiyot, ehtiyoj va qiziqishlar bilan ‘ bog‘liqdir. Ixtiyorsiz diqqatning taraqqiysi shundan iboratki, bunda ixtiyor­siz diqqatni tug‘diruvchi narsalar doirasi orta boradi. Bundan tashqari, ix­tiyorsiz diqqat anchagina kuchli va barqaror bo‘la boradi.

Ixtiyorsiz diqqat inson faoliyatining barcha turlarida katta o‘rin oladi. Jumladan, ixtiyorsiz diqqat ish jarayonida katta ahamiyatga egadir. Ixti­yorsiz diqqat o‘qish materialini o‘zlashtirishni yengillashtiradi va o"quvchilami unchalik toliqtirmaydi. Bunday material yengil va ko‘pincha juda puxta o‘zlashtiriladi. Shuning uchun, o‘qish jarayonida o‘quvchilaming ixtiyorsiz diqqatlaridan mumkin qadar foydalanish lozim. 0‘qitishning ko‘rgazmali va jonli bo‘lishi, o‘qish materialini o‘quvchiIardagi bor bilimlar bilan bog‘lab

273

bevosita qiziqarli qilib berish ixtiyorsiz diqqatni saqlab turishga yordam beradi.

Lekin o‘qish jarayonining hammasini faqatgina ixtiyorsiz diqqat aso­sida olib borish yaramaydi.

«Biroq, passiv diqqatning bir o‘zi kifoya qilmaydi, hatto uning juda erta va haddan tashqari tez hamda faol diqqatning yordamisiz o‘sishi bir xil ruhiy dardga aylanib ketishi mumkin. Bunda ruh kuchsizlanib, yalqov- lanib, hamisha qiziq-qiziq hikoyalar yoki qiziq-qiziq kitoblar bilan ta’sirlanib turishni talab qiladigan bo‘lib qoladi» (K.D.Ushinskiy. Избранные педагогические сочинения, II tom. Uchpedgiz.l939-y., 171-bet).

Ta’lim va umuman inson faoliyatining barcha turlari, asosan ixtiyoriy diqqat bilan amalga oshiriladi.

Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat asosida o‘sib boradi. Ixtiyoriy diqqat yosh ulg‘ayishi bilan, inson faoliyati davomida va asosan tarbiyaning ta’siri ostida о‘sib boradi.

Dastlab katta kishilar bolalaming diqqatini biron-bir narsaga qara- tadilar. Odatda, bolalarga shunday deydilar: «bu yoqqa qara», «mening gapimni eshit», «ashulaga quloq sol» va shuning kabilar. Kattalar tomoni- dan qaratiladigan mana shu tarzdagi ixtiyoriy diqqat bolaning ikki yoshga qadam qo‘yishi bilanoq ko‘rina boshlaydi. Bunda bola diqqatining to‘planishi va bir qadar barqarorligini saqlab turishi uchun yoshlik payti- dan boshlab beixtiyor o‘ziga jalb qiladigan qo‘zg‘atuvchilaming taassurotini yengishga to‘g‘ri keladi. Katta kishilar bolani tozalikka, tartibli, yakka, intizomli bo‘lishga va jamiyat ichida yashash qoidalariga o‘rgatadilar. Bularning hammasi ixtiyoriy diqqatni taraqqiy qildiradi. Keyinchalik, 3— 5 yoshlardan boshlab, ixtiyoriy diqqat bolaning o‘z tashabbusi bilan ham o‘sa boshlaydi.

Bolaning mana shu yoshlarida va butun bog‘cha yoshi davrida ixti­yoriy diqqatning o‘sib borishi uchun o‘yin juda katta ahamiyatga ega. 0‘yin paytida bolalar diqqatlarini bir joyga to‘plab, o‘z tashabbuslari bi­lan ma’lum maqsadlami ilgari suradilar. Ma’lum bir o‘yin qoidalarini bolalaming o‘zlari tanlab oladilar, bunga o^£z harakatlarini moslashtiradi- lar va bir-birlarining harakatlarini kuzatib boradilar. Mana shularning hammasida faqat ixtiyorsiz diqqat emas, balki bolalardagi ixtiyoriy diqqat ham ko‘rinadi, bog'cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning o^bsib borishi uchun o‘yin bilan bir qatorda, ularning uyidagi ishlaming ba’zi birlarida qatnashishlari, jumladan, o‘zlariga tegishli ishlarni o‘zlari bajarishlari katta ahamiyatga ega.

Bolalardagi ixtiyoriy diqqat, maktab yoshidan boshlab, xususan tez o‘sa boshlaydi. 0‘qish ishida — darsni eshitish, kitob o‘qish, masalalarni yechish- da, asosan, ixtiyoriy diqqat talab qilinadi. Shuning bilan birga, o‘qish jarayonining o‘zi ixtiyoriy diqqatning hamda uning turishi va barqarorli- gining o‘sishiga yordam beradi.

Bofafarda ixtiyoriy diqqat bifan ishfasfi qobiliyatini o'stirib borish max­sus tarbiya vazifalaridan biridir. Maktabda ta’lim-tarbiya ishlari sohasidagi vazifalarga, jumladan, o'quvchilar irodasi va intizomini tarbiyalash bilan bog‘liq boMgan ixtiyoriy diqqatni tarbiyalash vazifasi ham kiradi.

Bolalarning yoshlari ulg‘aygan sari, diqqatning ayrim sifatlari, uning koMami, ko‘chuvchanligi, boMinuvchanligi, kuchi va barqarorligi o‘sa boradi.

Bolalarning diqqati, avvalo, koMamning torligi, bir narsadan ikkinchi narsaga sekinlik bilan ko‘chishi va zo^krg‘a boMinishi bilan ajralib turadi. Bir yoshgacha boMgan bolalarda biz, faqatgina juda tor konsentratsiya- lashgan diqqatni ko‘rishimiz mumkin. Masaian, agar bir qoMida olma ushlab turgan bolaning ikkinchi qoMiga ham olma bersak, u paytda ik­kinchi olmani olishi bilanoq, awalgi ushlab turgan olmasini tashlab yubo- radi. Demak, bunda bolaning diqqati o‘z qoMida ushlab turgan ikkita narsaga ham tagsimlay olmaydi. Keyinchalik diqqatning boMinuvchanligi kattalar yordami bilan bolalarning o‘yin faoliyat I arid a, o^ish jarayonida va amaliy mehnat jarayonida o‘sib boradi.

Bolalarning yoshlari ulg‘aygan sari, diqqatning kuchi va barqarorligi o‘sa boradi. Diqqatning bu xususiyatlari bolalarning o‘yin faoliyatiarida, mehnatda va asosan o‘qish jarayonida o‘sadi.

O^lqish jarayoni uchun diqqatning maMum darajada kuchli va barqaror boMishligi talab qilinadi. Diqqat barqarorligining o‘sishiga bolalar ongi­ning mazmunan boyishi va xususan, ular tafakkurining o^bsishi katta yor­dam beradi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar diqqatining kuchi va barqaror­ligi ularning tabiatidagi hissiyotchanlik bilan ko‘p jihatdan bogMiq. Bu yoshdagi bolalarning hissiyotlari davomli va barqaror boMmaganidek, ular­ning diqqatlari ham aytarli barqaror boMmaydi. Lekin bolalarning hissi- yorian fco'pincha juda fcucftfi boradi. Shuning uchun u/arning cfiqqat/ari, garchi qisqa vaqt ichida davom etsa ham, kuchli boMadi.

Maktab yoshidagi bolalarning hissiyotlari anchagina barqaror boMa boshlaydi. Shuning uchun pedagog o‘qish materialini hissiy momentlar bilan boyitar ekan, bu bilan diqqatning barqarorligi va kuchini saqlab turishga yordam beradi. Shuning uchun diqqatga doir bu si fat laming ke­yingi taraqqiyoti ham irodaning taraqqiyoti bilan bogMiqdir.