O'zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

37-rasm. Harakat malakasi bo‘yicha mashq egri chizig‘i: xatolar sonining kamayishi. 342

misol bo‘la oladi. Egri chiziq ko‘tarilishining yoki pasayishining tikligi mashq- ning qanchalik tez va muvaffaqiyatli borayotganini ko'rsatadi.

Mana shu yuqorida keltirilgan mashq egri chiziqlardan ko‘rinib turib- diki, malaka hosil qilishdagi muvaffaqiyat hamma vaqt ham takrorlash miqdori va mashqlar vaqtining ortishiga munosib ravishda o‘savermaydi. Bu yerda ikki xil natija bo‘iishi mumkin. Ba’zi malaka hosil qilishda mashq egri chizig‘i dastlabki davrga nisbatan sekin ko‘tariladi (38-rasm), ijobiy yutuql anting eng ko‘p o‘sishini mashqlarning o'rta davrida ko'rish mumkin. Oxiriga kelib, egri chiziqning o‘sishi sekinlashadi. Bu shunday hollarda bo‘ladiki, bunda harakat usullari murakkab bo‘ladi va shu sabab­li biron ishni uddalashni o‘rganish uchun ko‘p vaqt sarf qilishga to‘g‘ri keladi. Agar harakat usullari mashqning dastlabki davrida murakkab bo‘lmasa, egri chiziq tik ko'tarilib ketadi (39-rasm). Mashqning ikkinchi davrida bu egri chiziqning ko4arilishi sekinlashadi, bundan keyin esa yanada ko‘proq sekinlashadi.



39-rasm. Belbog ‘ о ‘yini bo yicha qilingan mashq egri chizig'i.



cr

я

38-rasm. Koptokni otish va ilib olish bo‘yicha qilingan mashq egri chizig‘i.

с

re

5

•o JC

(Л 1Л

Biron kasb yuzasidan tajribaning ortishi va shu kasbga doir mohirlik- ning uzluksiz ravishda yuksalishi malakalarning takomillashishiga yordam beradi.

Mashq egri chiziqlarida, ko‘pincha, plato deb ataladigan holatni ko‘rishimiz mumkin. Bu malaka taraqqiyoti davomidagi muvaffaqiyatning o‘sishini yoki salbiy momentlar pasayishining vaqtincha to‘xtab qolishidir. Mashq egri chiziqlarda plato deyarli gorizontal ravishda davom etuvchi bir ЬоЧак chiziq tarzida aks ettiriladi (40-rasm). Plato hodisasining sodir bo‘Iishiga toliqish, mashqqa bo‘Igan qiziqishning susayishi, zerikish, ishning bir xildaligi va shuning kabilar sabab bo‘lishi mumkin. Harakat usullarining mukammal bo‘lmasligini ham shu sabablar qatoriga qo‘shish mumkin

,
t>a’zan bu usullar malakaning gamaiaSftSgnn ma’Yivm imajagacha chiqib, undan keyin taraqqiy ettirmay $usayishi mumkin. Bunday holda jnashq egri chizig‘i ma’lum bir darajada to‘xtab cjoladi. Agar bordi-yu yangicha harakat usullari egallab olinsa, bunday paytda dastawal, ya’ni yangi harakat usullari cVzlashtirilguncha mashq egri chizig’i ham ina’lum bir darajada to‘xtab turaverishi inumkin. Mashq egri chizig‘ining keyingi, ya’ni platodan so‘nggi ko‘tarilishi, yangi liarakat usuUarining ilgarigilariga qaraganda ancha takomillashganligini ko‘rsatadi.

M
40-rasm. Otish malakasi bo'yicha mashq egri chizig‘i.

10 15 20 Mashq kunlari
alaka hosil qilishda ba’zan Ko‘tariIgan mashq egri chizigMning goh pastga tushib ketishini ham ko^lrish mumkin. Bunda mashq egri cftizig‘i

kungura-kunguradek ko‘rinadi. Bu hodisa, birinchidan, mashqning tasodi- fiy noqulay sharoitda o'tishiga, ya’ni kayfiyatning yomonligiga, toliqishga, diqqatning boshqa narsalarga chalgMb ketaverishiga va shuning kabilarga bog‘liq. Ikkinchidan, boshqa murakkabroq, takomillashganroq ish usuliga o‘tish ham mashq egri chizigMning Quyi tushishiga sabab boMishi mumkin. Bunday holatda mashq egri chizigMning ham, platoning ham vaqtincha quyi tushishi batamom qonuniy hodisa boMishi mumkin.

Malakalarning ko‘chishi va tormozlanishi

Kishining turli faoliyat xillarini amalga oshirishida va faoliyat jara­yonining o‘zida har xil malakalar hosil qilishi va o‘zlashtirishi lozim boMadi. Yangi malakalar ilgari hosil qilingan va mustahkamlangan malakalar asosi­da hosil boMadi. Yangi hosil qilinayotgan malakalar ilgari o‘zlashtirilgan malakalar bilan ma’lum munosabatda boMadi. Ilgari o'zlashtirilgan malakalar, odatda, yangi malakalarni o‘zlashtirish jarayoniga ta’sir qiladilar. Bizda bor boMgan malakalar yangi malakalarni tezroq va mustahkam o‘zlashtirishga yoki, aksincha, o‘zlashtirishni tormozlab, to‘xtatib qo‘y ishga ta’sir fco‘rsatishlari mumkin.

Ilgari mustahkamlangan malakalarning yangi malakalar hosil qilishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi malakani kechirish deb ataladi.

Bu qonuniyat avvalo shundan iboratki, ma’lum bir sohada hosil qilin- g&w уn&Vbta ущы sotaga Ъю&вд ъж&ь

bilan egallashga moyillik tug‘diradi. Masaian, maMum bir mashinada,

344epchillik bilan ishlaydigan ishchi bundan ko‘ra murakkabroq yoki boshqa- charoq mashinada ishlashni tez orada o‘rganib oladi. Bir xil musiqa asbo- bida chalish texnikasini egallagan kishi boshqa asboblarda chalishni yengillik bilan o‘iganadi. Ma’lum bir chet tilini o‘rganishda qilinadigan mashqlar boshqa tillarni o‘zlashtirishni ham yengillashtiradi.

Malakalarning ko‘chish hodisasining bir necha sabablari bor. Bu yerda turli malakalarni hosil qilishda o‘xshash eleinentlarning borligi va aynan yoki o‘xshash psixik jarayonlarning borligi katta ahamiyatga egadir. Masalan, tillarni o‘rganishda bir xil alfavit va ayrim tovushlami ishlata bilish rol o‘ynaydi; musiqiy malakalarni hosil qilishda bir xil nota belgilari, yuksak musiqiy ohang eshita bilish qobiliyati, ko‘rish va harakat koordinatsiyasi va shuning kabilar katta rol o‘ynaydi.

Malakalarning ko‘chishiga ishning va mashqning umumiy usullari ham yordam ko‘rsatadl Masalan, qandaydir bir chet tilini egallashda kishida ayrim so‘zlar, gaplar talaffuzining bir qator maxsus usullari, o‘rganilayotgan solish тл qolish usullari tvos.il qUuvj.-

di. Yangi tilni o‘rganishda shu usullarning hammasi ko‘chiriladi va ular yangi til malakalarini tezroq egallashga yordam beradi.

Nihoyat, malakalarni ko‘chirish uchun ilgarigi malakalarni hosil qi­lishda maqsad qilib tutgan yoi katta ahamiyatga egadir. Har qanday malaka orttirish kishini epchil qiladi, ya’ni uni boshqa malakalar va xususan o‘xshash malakalarni egallashga uquvliroq qiladi. Ilgarigi malakalarni o‘zlashtirish jarayonida kishida yangi malakalarni o‘zlashtirishga alohida «malaka», ya’ni malakalar hosil qilish layoqati paydo bo‘ladi.

Malakaning ko'chishi, yana shunda ko‘rinadiki, muayyan bir a’zoyimizda malaka hosil qilish shu harakatlarni maxsus mashqlarsiz boshqa a’zolarimiz bilan ham bajaraverish imkoniyatini tiig‘diradi. Bir a’zoyimizni mashq qildirganimizda boshqa a’zolarimiz ham shunga qo‘shib mashq qildiriladi. Masalan, har birimiz o‘ng qo‘Iimiz bilan xat yozishga mashq qilganmiz, lekin birmuncha yomonroq boisa-da, chap qo‘limiz bilan ham yoza olamiz. Tajriba, masalan, shu narsani ko‘rsatganki, o‘ng qo‘lda ikkita koptokni otib o‘ynay bilish qobiliyati chap qo‘lga ham o‘tar ekan.

Malakaning bu xildagi ko‘chishining sababi shundaki, malaka hosil qilish o‘z fiziologik mexanizmi jihatidan faqat periferiya nerv sistemasi- gagina bogMiq bo‘lib qohnay, balki markaziy nerv sistemasiga ham bog‘liq bo4gan jarayondir. Har xil malakani hosil qilishda butun nerv sistemasi qatnashadi. Biron-bir yakka a’zo, chunonchi, qo‘lning o‘zigina emas, balki kishining butun vujudi mashq qiladi. Bu mashq jarayonida bosh miya yarim sharlarining po‘stida tegishli dinamik stereotip vujudga keladi va u boshqa o‘xshash dinamik stereotipning hosil qilinishiga ta’sir ko‘rsatadi. Lekin, albatta, eng samarali malaka mashq qildirilgan a’zoda hosil boladi, chunki bunda mashq markaziy nerv sistemasining, asosan shu a’zo bilan bevosita bog'liq bo‘lgan periferiya qismlari o‘rtasidagi o‘z.aro munosabat negizida voqe bo‘ladi.

Mustahkamlashib ketgan malakalar yangi malakalar hosii qilishga sal­biy va tormozlantiruvchi tarzda ta’sir qilishi mumkin. Malakalarning mana shunday o‘zaro salbiy munosabatiari, odatda, malakalar interferensiyasi deb ataladi, Bu yerda malakalarning o‘zaro salbiy munosabatlari shundan iboratki, ilgari hosil qilingan malakalar yangi malakalar hosil qilishni qiyinlashtira- di yoki ularning samaraliligini pasaytiradi. Masalan, agar mashinistka alfaviti ma’lum tartibda joylashgan mashinkada ishlashga odatlanib qolgan bo‘lsa, alfaviti boshqacha tartibda joylashgan mashinkaga o‘tishda katta qiyinchiliklar tug‘diradi.

Bunday tormozlanish yoki interfercnsiyaning sababi malakalar va shu malakalarni harakatga keltiruvchi qo‘zg‘ovchilar o‘rtasida hosil bo‘lgan as- sotsiatsiyalardan iboratdir. Bu shundan iboratki, agar A qo‘zg‘ovchisi bilan В reaksiyasi o^£rtasida mustahkam shartli bog‘lanish — assotsiatsiya hosil qilingan bo‘Isa, bunday holda xuddi shu L qo ‘zgbvchisi bilan yangi harakat reaksiyasi bo^clgan Bo Wosidagi assotsiatsiya qiyinchilik bilan hosil qilinadi, Bu yerda assotsiativ tormozlanish sodir bo‘ladi.

Interfercnsiyaning boshqacha turi ham bo'lishi mumkin. Yangi malaka qanday boMmasin hosil qilinadi va mustahkamlanadi. Lekin shunday bolishiga qaramay, ayni shu malakaning qo‘llanishi kerak bo‘lib qolgan paytda shu malaka bilan aloqasi bo‘lgan stimul bor boMsa ham bu malakani qayta tiklashda (demak, qo‘llanishda ham) biroz kechikish hosil bo'Iishi mumkin yoki bo‘lmasa yangi malakaning o‘rnini ilgari mustahkamlangan, ammo hozir keraksiz bo‘lgan malaka egallab olishi mumkin. Masalan, mashinistka ba’zan kerakli harfning o‘miga ilgari ishlangan bo‘lak mashinka klaviaturasining xuddi shu yerda turgan boshqa harfni urib yuboradi. Bu yerda biz ilgari o'zlashtirilgan malakani qayta tiklashda sodir bo'ladigan interferensiya holatini ko^lrdik. Bu reproduktiv tormoz-lanishdir.

Malakalarning interferensiya hodisasi bilan ta’lim ishida tez-tez to‘qnashib turishga to‘g‘ri keladi. Masalan, malakalarning interferensiyasi yozish, o‘qish, ayrim so‘zlami talaffuz qilish va shuning kabilar yuzasidan hosil qilingan yanglish malakalarni tuzatishda ko‘rinadi. Bunday hollarda ayrim malakalarni boshqalari bilan almashtirishga, ba’zilarini esa qayta o‘rganishga to‘g‘ri keladi.

Malakaning yuksalishi va pasayishi

Hosil qilingan malakalar qo‘llanishi va takrorlanishiga qarab, yuksa­lishi yoki pasayishi mumkin.

Qaysi bir malaka faoliyatda qancha ko‘p qoMlanilsa va turishda qancha ko‘p takrorlansa, u shunchalik mustahkam va avtomatlashgan bo‘laveradi. Masaian, hammaga ma’lumki, yozish malakasi juda mustahkamlanib va avtomatlashib ketgani tufayli, kishi hattoki ba’zan bir grammatika qoidalarini esidan chiqarib qo‘y^sa ham, baribir, to‘g‘ri yozaveradi. Malaka va odatlar- ning yuksalishi bu malaka hamda odatlarning juda ham takomillashuvi va avtomatlanishidadir. Bu esa faoliyatning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Agar hosil qilingan malakalar uzoq vaqt davomida qoMlanilmasa, ular so‘na boshlaydi, ya’ni pasaya boshlaydi.

Malakalar pasayishining nerv-fiziologik asosi ichki (yoki shartli) tor­mozlanish, ya’ni amaliy ish bilan mustahkamlanmagan muvaqqat bogManishlarning so‘nishidir.

Malakalarning so‘nishi, avvalo, shunda ko‘rinadiki, bunda avtomatik harakatlar sekinlasha boradi va bu harakatlarda yanglish va xatolar ro‘y bera boshlaydi. So‘ngra malakalarning so‘nishi avtomatlashgan harakat- larning yo^qolishida ko‘rinadi, buni deavtomatizatsiya deyiladi, ya’ni il­gari avtomatlashgan harakatlarni bajarish endi yana o‘ylashni va maxsus qaratilgan diqqatning, ong nazoratining boMishini talab qiladigan bo‘lib qoladi.

Nihoyat, malakalarning so‘nishi ularni batamom esdan chiqarib yu- borishda ko‘rinadi. Kishi bir qancha vaqtdan so‘ng lozim boMib qolgan sharoitda qachonlardir malaka sifatida o‘zlashtirilgan harakatlaridan foy­dalana olmay qoladi.

Malakalarning pasayishi faqat vaqtgagina bogMiq boMib qolmay, balki bir qator boshqa sabablarga ham bogMiqdir. Uzoq davom etgan toliqish, kuchli kechinmalar va o‘z kuchiga ishonmaslik natijasida malakalar bu- zilishi va pasayishi mumkin. Ba’zi bir asab kasalliklari ham malakalarni pasaytirib yoki buzib yuboradi.

Bir qator harakatlar va turli usullarni talab qiladigan murakkab malaka­lar, ayniqsa, tezda pasayadi va buziladi. Yaxshi mustahkamlangan malakalar uzoq saqlanib qoladi. Ma’lumki, bolalikda hosil qilingan malakalar puxta esda qoladi va eng barqaror malakalar boMib qoladi.

Ammo shuni nazarda tutish kerakki, malakaning pasayishi ba’zi hol- lardagina batamom yo‘qolib ketish darajasigacha yetishi mumkin. Malaka buzilganda yoki uni esdan chiqarib yuborilganda, odatda, undan ba’zi bir «izlar» qoladi. Mana shu qolgan izlar tufayli, malaka qayta tiklanishi mumkin.

6. 
   Malakaning qayta tiklanishi uchun ham mashq qilish kerak boMadi. To‘g‘ri malakani dastlab hosil qilish va mustahkamlashga nisbatan uni qayta tiklashda ancha kam mashq talab qilinadi. Bu holat shuni ko^£rsatadiki, hosil qilingan malaka iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi.MALAKA HOSIL BO‘LISH TEZLIGI VA MUSTAHKAMLIGINING SHARTLARI
   

Malaka hosil boMish jarayonining tezligi har xil bo‘lishi mumkin. Ayni bir kishidagi ayrim malakalar va turli kishilardagi bir xil malakalar turli­cha tezlik bilan hosil boiishi mumkin. Malaka hosil bo'lish tezligi zaruriy harakatlarni takrorlash soni va malaka hosil qilish uchun sarf qilingan vaqt bilan aniqlanadi. Malaka hosil qilish uchun sarf qilingan vaqt soat, kun, oy, ba’zan esa yillar bilan o‘lchanadi.

Malaka hosil qilish tezligi, dastawal shu malakaning murakkablik dara- jasiga bog‘Iiq bo‘ladi.

Malaka qanchalik murakkab bo‘Isa, u shunchalik sekin hosil qilinadi. Masalan, mix qoqishda bolg‘achani to‘g⁴ri urish malakasi, shu mixlarni ustaxonada (qo‘l bilan) tayyorlashda bolg‘a bilan ishlash malakasiga qara­ganda, juda tez hosil qilinadi. Orfografiya va sintaksisning barcha qoi- dalariga rioya qilib yozish malakalarini egallashga qaraganda yozishning oddiy texnikasini egallash uchun kamroq vaqt talab qilinadi.

Hosil qilayotgan malaka qanchalik murakkab bo‘lsa, uni o‘zlashtirishga shunchalik ko‘p vaqt, shunchalik ko‘p bilim va harakatlarni bir-biriga shunchalik yaxshi moslashtirish talab qilinadi. Mana shulaming ham- masidan foydalanilgan holda hosil qilinadigan malaka esa albatta, ham ko^kp vaqt, ham tez-tez takrorlashni talab qiladi.

Malaka hosil qilishning tezligi va uning mustahkamligi kishining yoshiga ham bog‘liq boladi.

Ayrim malakalar kishining yoshlik davrida tez hosil bo⁴ Isa, boshqalari esa kishi katta bo^£lgandan so^cng yengilroq hosil bo‘ladi. Masalan, til malaka- lari 3—4 yoshdayoq yengillik bilan hosil bo‘ladi. Buning sababi shundaki, bolaning nutq apparati nutqning fonetika va morfoJogiyasini egallashga batamom tayyor bo‘ladi. Uning tafakkuri esa oddiy nutqning ma’nosini anglash va ayrim so‘zlarni tushunish uchun yetarli darajada o‘sgan bo‘ladi. Shu yoshdan boshlab, bolalar gaplashish jarayonida faqat o‘z ona tillaridagina fonetika va morfologiyaning asosiy malakalarini osonlik bilan o‘zlashtirib qolmay, balki boshqa tillardan ham fonetika va morfologiyaning asosiy malakalarini osonlik bilan o‘zlashtira oladilar.

Olti-yetti yoshli bolalarda yozish va o‘qish malakalari yengillik bilan hosil bo'la boshlaydi. Shu yoshdan boshlab, bola mashq qilsa, musiqa asboblarini chalish malakalari ham unda ancha yengil hosil bo‘la bosh­laydi.

Hunar va texnika malakalari 14—15 yoshdan boshlab juda yaxshi o‘zlashtirila boshlaydi. Buning sababi shuki, bunday malakalarni hosil qi­lish uchun yetarli darajada o‘sgan tafakkur va tajribadan tashqari, yana organizm va muskul sistemasining chiniqqan va yetadi darajada o‘sgan bo‘lishi shart.

Kishi ulg‘aygan sari unda malakalarining hamma turlari hosil bo‘lishi mumkin.

Xuddi shuning singari juda ko‘p odatlaming hosil qilinishi ham yosh bolalik davridan boshlanadi. Masaian, bola o‘z-o‘ziga xizmat qilishga o‘rganishi, yaxshilab kiyinish va yechinishga, o‘yinchoqiarini ehtiyot qi­lish hamda ma’lum tartibda saqlashga o‘rganishi davomida unda ijobiy odatlar yuzaga keladi.

Malaka hosil boMish tezligi va uning mustahkamligi ko‘p darajada kishining nerv sistemasi holatiga bogMiq boMadi. Nerv sistemasi sogMom va tetik boMsa, odatda, malaka va odatlar ham juda tez hamda juda yaxshi mustahkamlanadi. Aksincha, nerv sistemasi kasal, toliqqan yoki zahar- langan boMsa, malakalar ham sekinlik bilan hosil boMadi. Ayrim hollarda mashq egri chiziqlaridagi plato ham, malakalar hosil boMishning pasayishi ham, avtomatlashgan harakatlar va malakalarning buzUtshi ham nerv sistemasining toliqqanligi va kasalligiga bogMiq boMadi.

Ana shu munosabat bilan mashg'ulotni muvaffaqiyatli amalga oshi- rishda mashq qilish vaqtini to^£g‘ri taqsimlash muhim ahamiyatga egadir. Agar bir xildagi mashq uzoq vaqt mobaynida to‘xtovsiz davom ettirilaversa, natija yaxshilanish o‘rniga toliqish tufayli aksincha pasayib ketadi. Shu­ning uchun ayrim mashqlar haddan tashqari uzoq davom ettirilmasligi kerak. Mashqning bir turini boshqa bir turi bilan almashtirib turish lozim.

Kishining ongliligi malaka hosil qilishda samarali natijalarga erish- tiruvchi eng muhim shartdir. Onglilik, avvalo, bilimlarni o'zlashtirishda va mahorat qozonishda kerakdir: unda faqat ish harakatlarni bajarish, bu harakatlarni bir-biriga qo‘shish va birini biri bilan muvofiqlash ila chek- lanib qolmay, balki qanday qilib bu harakatlarni to‘g‘ri, yaxshi, maqsadga muvofiq qilib bajarish, qanday yoM bilan ularni bir-biriga to‘g‘ri qo‘shish va birini biri bilan qanday qilib to‘g‘ri muvofiqlashtirish haqida o'ylash va, xususan, bularning hammasi nima uchun qilinayotganligini anglash ham lozim boMadi.

Mahoratni mustahkamlash va malakalar hosil boMishi uchun qilina­digan mashqlar ham onglilikni talab etadi. Bu yerda onglilik hosil qili­nayotgan malakaning maqsadi va ahamiyatini tushunishda, mashqlar na- tijasini tasavvur etishda va, shuning bilan birga, kerakli harakatlaming qoidalarini va usullarini bilishda namoyon boMadi. Ongli ravishda mashq qilish, demak, mazkur mashqlaming nima uchun kerakligini, bu mashqlar- ning qanday usul bilan olib borilishini, bu mashqlaming natijasi qanday bo‘lishi kerakligini hamda bu mashqlar tufayli qanday malaka hosil qili- nayotganligini va bu malaka faoliyatning ma’lum bir turlarida qanday o‘rinni olishi kerak ekanligini bilish demakdir.

Malakalar hosil qilishda xotiraning ongli jarayonlari katta rol o‘ynaydi. M ashq jarayonida birinchi marta takrorlashda biz har doimbu harakat awai- gi galda qanday qilinganini va harakatning qoidasini eslaymiz. Masalan, o‘quvchi yozish malakasini hosil qilishda avvalo qaysi harfning ilgari qanday yozilganligini, o‘qituvchi qanday tushuntirganini, qanday xatolarga yo‘l qo^£yilganini va ularni qanday tuzatilganini esga tushiradi. Undosh tovush aniq talaffuz etilmaydigan so‘zIami (maktab, Ahmad) yozishda dastawal qoi­da esga tushiriladi, undan keyin esa yoziladi. Bundan keyingi mashq davomida idrok tasawur obrazlari ko‘z oldiga keltirilmaydi, maxsus fikr yuritilmaydi, faqat yozish harakatining o‘zi takrorlanaveradi.

Malakalarni mustahkamlashning muvaffaqiyati hiyla darajada zo‘r be­rish, intilish, chidam va qat’iyat darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Malaka­lar hosil qilish uchun kishi qanchalik ongli ravishda zo‘r bersa va bunga qanchalik ko‘p intilsa, unda kerakli malakalar shunchalik tez hosil bo‘ladi. Masalan, skripka va boshqa musiqa asboblarida chala bilish malakasini egallash har qanday odamdan, hatto talantli odamlardan ham zo‘r mato- nat va chidam talab qiladi.

Onglilik mashq jarayonini va undan kelib chiqadigan natijalarni ba- holashda, ularga tanqid ko‘zi bilan qarashda va yo‘l qo‘yib yuborilgan xatolami anglay bilishda ifodalanadi: masalan, o‘quvchi noto^£g^£ri yozgan so‘zi yoki gapida nima uchun xatoga yo‘I qo‘yib yuborganini bilishi lo­zim. Ongli ravishda malaka hosil qilish malakalar ko‘chishi va tormoz- lanishining xususiyatlarini belgilab beradi, Malakaning ko‘chishi qancha­lik ongli bo4sa, u shunchalik yengil tatbiq qilinadi va bundan keyingi malakalarni hosil qilish jarayonidagi tormozlanish shunchalik kuchsiz bo‘ladj. Malakalar hosil qilishdagi onglilikning mana shunday roli kuza- tish va maxsus eksperimentlar vositasi bilan isbot qilingan.

Jumladan, irodaviy zo‘r berish va matonat yordami bilan malakalar interferensiyasini — assotsiativ va reproduktiv tormozlanishni yengish mumkin. Bu shuni ko‘rsatadiki, interferensiya qandaydir o‘zgarmas qonu- niyat emas, uni matonat kuchi bilan yengish mumkin.

Maqsad va qoidalar yaxshi tushunib olinmay va yo‘l qo'yib yubo­rilgan xatolarni anglab olmay qilingan mashq, hatto uzoq vaqt davomida juda ko‘p takrorlangan taqdirda ham kam natija beradi. Ongli ravishda mashq o‘rganish demakdir. Ongning ishtirokisiz mashq qilishni — dres- sirovka deyiladi. So‘z materiallarini ongning ishtirokisiz o‘zlashtirish usti­da mashq qilish esa quruq yod olishdir.

Malakalar hosil qilish tezligi kishining shu hosil qilinayotgan malaka- larnl o‘z ichiga olgan faoliyatiga nisbatan qanday munosabatda bo Mishig

aqaraydi. Bu munosabat muayyan bir malakalarni hosil qilishga kishining qanchalik qiziqishi va buning zarur ekanligini anglashida hamda, shuning bilan biiga, hosil qilayotgan malakalariga bog‘liq boMgan hissiy kechinma- larida ifodalanadi. Masaian, mamlakatga ko‘p ko‘mir yetkazib berish ke­rakligini juda yaxshi anglay olgan shaxtyorda koMnir qazish malakalarini egallashga qiziqish paydo boMadi va shuning bilan birga, bu malakalar tez hosil qilinadi. Agar kishi malakalar hosil qilishda bu malakalarning kerakli ekanini anglasa va agar unda o‘z kuchlariga hamda mashqlari orqali erisha- digan yutuqlariga ishonch hissi boMsa, bunday hoida malakalar tez hosil boMadi. Agarda mashqlar ishga e’tiborsizlik bilan va o‘z kuchiga ishonmay qilinsa, bunday holda malakalarning hosil boMishi sekinlashadi.

Kishining umumiy salbiy emotsional holati, ya’ni zerikish, qo‘rqish, xafalanish, g‘amginlik, ruhiy tushkunlik va shuning kabilar ham malaka­lar hosil qilish jarayoniga ta’sir qilib, uni sekinlashtiradi. Bu emotsional holatlar avtomatlashish momentming boshlanishiga to'sqinlik qiladi va ular hattoki ilgari hosil qilingan malakani buzib yuborishi mumkin. Malaka­larning qoMlanish jarayonida bunday hissiyotlarning tugMlishi, bu malaka­larning avtomatligini buzib yuboradi va shunday qilib, bu malakalar qat- nashadigan faoliyatning borishini chalgMtadi va buzadi. Bu yerda, avvalo, nerv sistemasining tiplari ahamiyatga egadir. l.P. Pavlov nerv sistemasi­ning faoliyatidagi farq, nerv jarayonlarining asosiy xususiyatlari — kuchi ildamligi va muvozanati bilan belgilanishini uqtirgan edi. Turli kishilarda nerv jarayonlarining mana shu xususiyatlariga qarab, malakalarning asosi boMgan yangi muvaqqat bogManishlar har xil tezlikda hosil boMadi.

Professor A. Ivanov—Smolenskiy va u bilan birga ishlovchi ilmiy xo- dimlar maktabgacha tarbiya va maktab yoshidagi juda ko'p bolalarda muvaqqat bogManishlar hosil boMishining individual xususiyatlari ustida, ya’ni miya po‘stining shartli reflekslar faoliyati ustida tekshirish ishlari olib borganlar. Tiplarni sistemaga solishda nerv jarayonlarining muvo­zanat va ildamlik prinsiplari asos qilib olingan.

Bu tekshirishlar natijasida, muvaqqat bogManishlar hosil boMish masala- sida miyaning to‘rt xil tipdagi faoliyati aniqlangan: 1) labil (ildam) tip, bunda musbat va manfiy muvaqqat bogManishlar yengillik bilan va tez hosil boMadi; 2) inert (sust) tip, bunda musbat va manfiy muvaqqat bogManishlar bab- baravar ravishda sekinlik bilan hosil boMadi; 3) qo‘zg‘aluvchan tip, bunda musbat muvaqqat bogManishlar juda yengillik bilan va tez hosil boMadi, ammo manfiy muvaqqat bogManishlar, aksincha, qiyinlik bilan va sekin hosil boMadi; 4) tormozlanuvchan tip, bunda musbat muvaqqat bogManishlarning hosil boMishi va mustahkamlanishi sekinlik bilan boradi, manfiy muvaqqat bogManishlar esa, aksincha, yengillik bilan va tez hosil boMadi.

Muayyan bir malakalarning hosil boMish tezligi hiyla darajada kishi­ning xarakteriga ham bogMiqdir. Boshlangan ishni oxirigacha olib bor

abilish, maqsadga erishishdagi qat’iyat, chidam kabi xarakteming shunday xisiatlari g'oyat murakkab malakalar va ijobiy odatlarning muvaffaqiyatli ravishda hosil bo‘lishiga yordam beradi. Albatta, xarakter xislatlarming ко‘plan uzoq muddat davomida qilingan mashqlaming mahsulidir va shu­ning uchun ular turli odatlarda namoyon bo‘ladi.

Maxsus malakalarni o‘zlashtirishdagi eng katta muvaffaqiyat kishi­ning qobiliyatlariga va shuning bilan birga, uning hosil qilinayotgan malaka­larni o‘z ichiga olgan faoliyat bilan qiziqishiga bog'liq.

41. 
    rasmda ikki kishini o‘qishga bir xil sharoitda va bir xil merod bilan o‘rgatishda ularning o‘qish malakasi mashqini kuzatishdan olingan egri chiziqlar ifodalangan.
    

Malakalar hosil qilish tezligi va ularning mustahkamligi o‘qitish me- todlariga ham bogTiqdir. Bunda o‘qituvchining tushuntirishi ham, ma’lum bir harakatlarni vujudga keltiruvchi usullar ham, mashq jarayonida qo‘Hanadigan usullar ham ahamiyatga egadir. Masalan, harflarni bir-biri- ga qo'shish metodi bilan savod chiqarishda o'quvchilar o'qish malakasini taxminan bir yildan so‘ng o‘zlashtirganlar. Hozirgi vaqtda tovush metodi bilan o‘qishga o‘rgatishda bu malakalar ikki oydayoq hosil qilinadi. Ayni bir vaqtning o‘zida o⁴qish va yozishga baravar o^lrgatilsa, o‘qish malaka­lari ham, yozish malakalari ham tezroq hosil boladi.



M
42-rasm. Har xil metod bilan о ‘rgalishdagi mashq egri chiziqlari.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Mashq