O'zbekiston respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

rasm. Jkkilangan tasvir. natijasidir.

5. 
   FAZONI IDROK QILISH
   

Fazoni idrok qilish to‘g‘risida gapirar ekanmiz, biz narsalarning fazodagi shakHarini, ulaming fazodagi katta-kichikligini va fazodagi o‘zaro munosa- batlarini ko‘zda tutamiz. Ma’lumki, fazodagi shakllarga qarab, uch bur- chakli, to‘rt burchakli, kub, silindr va shu kabi shakldagi narsalar ajratiladi; narsalar katta-kichikligiga qarab, nisbatan katta, kichikroq, o‘rtacha va hokazo narsalarga ajratiladi; fazodagi munosabatlariga qarab, bu narsalar bizga va bir-biriga nisbatan yaqin, uzoq, chap tomonda, o‘ng tomonda, yuqori yoki past boMishlari mumkin.

Fazoni biz uning hamma uch o‘lchovida ko‘rish, teri sezgilari va muskul-harakat organlari yordami bilan idrok qilamiz. Fazo munosabat- larini, narsalarning shakiini, narsalarning hajmi va katta-kichikligini biz asosan ko‘z bilan ko‘rib idrok qilamiz.

Fazoni biz bir ko‘zimiz bilan ham ko‘rib, ya’ni monokulyar, ikki ko‘zimiz bilan ham ko‘rib, ya’ni binokulyar idrok qilamiz. Monokulyar idrok quyidagicha voqe bo‘ladi. Biz ko‘z bilan qaraganimizda, biz shu narsadan aks etgan nurlar ko‘z gavharida sinib, ko‘zning to‘r pardasi (setchatka)da shu narsaning aks etgan surati fotoapparatdagiga o‘xshab, to‘nkarilib, teskari tushad’. Ammo bunga qaramasdan, biz narsani haqi- qiy holatida, haqiqiy shakli va katta-kichikligida ko‘ramiz, idrok qilamiz («Idrokning konstantligi» nomli bobga qaralsin, 113-bet).

Narsaning chetlaridagi nuqtalaridan aks etgan nurlar ko‘z gavharida bir-birini kesib o‘tadi va ularning kesilish joyida ko‘rish burchagi hosil bo‘ladi. Bu burchakning katta-kichikligi idrok qilinayotgan narsaning katta- kichikligiga hamda uning ko‘zdan qanchalik uzoq-yaqin turganiga bogMiq bo‘Iadi. Narsa qanchalik katta bo‘lsa, ko‘rish burchagi ham shunchalik katta boMadi va aksincha. Kattaligi bir xildagi ayni bir narsani yaqin masofadan ko‘rayotganimizda ko‘rish burchagi kattaroq, uzoqdan turib qarasak kichikroq bo‘ladi. Demak, ko‘rish burchagining katta-kichikligi




a, b; a—b o‘qming teskari aksi; A-fiksatsiya nuqtasi; A-A, — ko‘rish chizig‘i;

a, k, b—ko‘rish burchagi.




idrok qilinayotgan narsaning katta-kichikligini, shuningdek, uning qanchalik uzoqlashganini bildiradi.

Ko‘zimiz bilan tik (to‘ppa-to^lg‘ri) qaraganimizda, agar yorugMik kuchli bo‘lib, ko‘rinib turgan narsalar o‘rtasidagi ko‘rish burchagi 50 dan каш bo‘lmasa, ko‘zimiz ayni bir vaqtda ikki narsani (ikki nuqtani) ko‘ra oladi. Lekin, ko‘rish burchagi kichikroq bo‘lsa, ikki narsa yoki ikki nuqta bittadek bo‘lib ko‘rinadi. Yon tomondan qaraganda ikki nuqta bittadek ko‘rinadi va ko‘rish burchagi hiyla katta bo‘ladi. Shuning uchun ham uzoq masofadagi ikki yoki bir qancha narsa «birlashib ketib», bir narsadek idrok qilinadi. Ikki narsani ayni bir vaqtda ko‘rayotganda ko‘rish burchagi qanchalik kichik bo‘lsa, ko‘z shunchalik o‘tkir hisoblanadi. Yaqin yoki uzoqroq masofadagi narsalarning aks etgan surati to‘ppa- to‘g‘ri ko‘z to‘r pardasiga tushmog‘i uchun ko‘z gavhari bo‘rtiq yoki yassi holda bo4mog‘i kerak. Yaqin turgan narsalarga qaragan paytda ko‘z gavhari qorayib sharga o‘xshash bo‘rtiq shaklga, uzoqdagi narsalarga qaraganda esa cho'zihb, qariyb yassi shakJga kiradi. Ko‘z gavharining va umuman, ko‘zning ravshan ko‘rish uchun uyg‘unlashuvini akkomodatsiya deb ataladi. Ko‘zning akkomodatsiyasi 20-25 metr doirasida fazoning uchinchi o‘lchovini, ya’ni olislikni, chuqurlikni, relyefni ko‘z bilan idrok qilishda, ayniqsa, katta ahamiyatga ega.

Ko‘z xiralik — uzoqdan yaxshi ko‘ra olmaslik va yaqindan yaxshi ko‘ra olmaslik. Ko‘z gavhari qanchalik shar shakliga yaqinlashsa, yorug‘lik nurining sinishi shunchalik kuchliroq bo‘ladi va qaralayotgan narsaning surati ham ko‘z gavharidan shunchalik yaqin yerda aks etadi. Ko‘z gavhari qanchalik ko‘p cho‘zilib yassi shakl olsa, nurning sinishi ham shunchalik kuchsiz bo‘ladi va qaralayotgan narsaning surati ham ko‘z gavharidan shunchalik yiroq yerda aks etadi. Ko‘z gavharining yassi shaklga yoki bo‘rtib shar shakliga kira olish qobiliyati hamisha zo‘r berib tikilishdan yoki odamning yoshiga qarab susayib bormog‘i mumkin. Bunday hollarda normal ko‘rish qobiliyati buzilib, uzoqdan yaxshi ko‘ra olmaslik (yassilanish qobiliyatining zaifligi) yoki yaqindan yaxshi ko‘ra olmaslik (bo‘rtish qobiliyatining zaifligi) paydo bo‘ladi. Uzoqdan yaxshi ko‘ra olmaydigan odamlarning ko‘z gavharida nurlarning sinishi kuchli bo‘ladi; binobarin, bu sinayotgan nurlar ko‘z to‘r pardasiga borib yetmasdanoq bir nuqtaga yig‘iladi. Buning natijasida narsaning surati ko‘z to‘r pardasida xira, mujmal aks etadi. Shuning uchun ham uzoqdan yaxshi ko‘ra olmaydigan odamlar botiq ko‘zoynak taqib yuradilar, chunki botiq ko‘zoynak nurlarni tarqatadi va bu nurlarning sinish nuqtalarini ko‘z to‘r pardasigacha yetkazadi.

Yaqindan yaxshi ko‘rmaydigan odamlarning ko‘z gavharida nurlar­ning sinishi zaif bo‘ladi, natijada nurlar ko‘z to‘r pardasining orqa

yerida turadi. Ko‘z to‘r pardasining o‘ziga esa hali bir nuqtada turma- gan nurlar tushadi. Shu sababli, ko‘z bu holda ham ravshan ko‘ra olmaydi. Yaqindan yaxshi ko‘ra olmaydigan odamlar bo‘rtiq ko‘zoynak taqadilar, chunki bo‘rtiq oyna nurlarning sinishini kuchaytiradi va nurlarni xuddi ko‘z to‘r pardasiga to‘playdi.

Uzoqdan yaxshi ko‘rmaslik va yaqindan yaxshi ko‘rmaslikning yana bir sababi shuki, ba’zi odamlarning ko‘z soqqasi cho‘zinchoqroq (uzoqdan yaxshi ko‘ra olmaydiganlarda) yoki kalta (yaqindan yax­shi ko‘ra olmaydiganlarda) boMadi. Shuning uchun ko‘zning bu kabi xiraligi bolalik chog‘idanoq ko‘rinmog^li mumkin. Uzoqdan yaxshi ko‘ra olmaydigan odamlar bilan yaqindan yaxshi ko‘ra olmaydigan odamlarning ko‘zida nurlarning qanday sinishi 25-rasmda ko‘rsatilgan.

Fazoni (monokulyar ko‘rish yoMi bilan) bir ko‘z bilan yetarli darajada aniq va mukammal ko'rib boMmaydi. Ayniqsa, fazoning uchinchi oMchovini bir ko‘z bilan (monokulyar) idrok qilish yoMi bilan ko‘rishda toMa aniq- likka erishib boMmaydi. Odatda biz narsalarni fazo munosabatlari shakllari va katta-kichikligi bilan birlikda idrok qilganimizda ikkala ko‘zimiz bi­lan, ya’ni binokulyar idrok qilamiz.




S



25-rasm. Nurlarning sinishi: 1 — normal ko‘radiganlarda; 2 — uzoqdan yaxshi ko‘ra olmaydiganlar; 3 — yaqindan yaxshi ko‘ra olmaydiganlarda.
hunisi qiziqki, bir narsaga qaraganimizda uning surati har qaysi ko‘zimizning to‘r pardasiga yakka-yakka tushsa ham, lekin bu narsa va nuqta- lar ikkita boMib emas, balki bitta boMib ko‘rinadi, buning sababi nima?

Bu hodisaning sababi shun­daki, ko‘rib turgan narsamizdan keladigan nurlar ikki ko‘zimizda alohida simmetriya boMib baro- bar aks etadi. Bir narsani ikki ko‘z bilan ko‘rish shu narsadan keladigan nurlarning ko‘z to‘r pardasidagi alohida mos nuqta- larga tushishi yoki mos emas nuqtalarga to‘g‘ri kelishiga bogMiqdir. Ko‘z soqqalarining to‘r pardalarida sariq dog‘dan teng baravar uzoqlikdagi nuqtalarni mos (yoki identik) nuqtalardeyiladi. Idrok qilinayotgan narsadan aks etgan nurlar xuddi shu mos nuq- talarga to‘g‘ri kelsa, narsa bitta bo‘lib ko‘rinadi. Masaian, 26-rasmda ko‘rsatilganidek, 1, 2, 3 raqamlari bilan belgilangan nuqtalar ko‘zdan teng- baravar uzoqlikda bo‘lib, bu nuqtalar ko‘z to‘r pardasining mos nuqtalarida aks etadi. Bu nuqtalarning har biri ko‘zimizga bitta nuqta bo‘lib ko‘rinadi. Mos nuqtalarning xususiyati shuki, agar bu nuqtalar ayni bir vaqtda baravar qo‘zg‘alsa, narsaning surati bitta bo‘lib, to‘g‘ri aks etadi.

To‘r pardasining sariq dog‘iga nisbatan har xil uzoqlikdagi nuqta- larini mos emas nuqtalar deb ataladi. Ma’lum bir narsaning surati shu mos emas nuqtalarga to‘g‘ri kelsa, bitta narsa ikkita bo‘lib ko‘rinadi. Masaian, o‘sha 26-rasmda ko'rsatilgan, ko‘zdan uzoqligi baravar bo‘lmagan A va В nuqtalari ko‘z to‘r pardalarining mos emas nuqtalariga tushadi; binobarin, A bilan В narsaning har biri ko‘zimizga ikkitadan bo‘lib ko‘rinadi.

Agar biz ikkita narsa, masaian, qalam va ruchka olib, ulami bir- biridan 20—30 sm va ko‘zimizdan ham 30 sm uzoqlikda ushlab turib, avvalo qalamga tikilsak, u bitta bo‘Iib ko‘rinadi, uning orqasidagi ruchka esa ayni vaqtda ikkita boMib ko‘rinadi, chunki ruchkaning surati xuddi ikki ko‘zimiztiing to‘r pardasidagi mos emas nuqtalariga tushgan bo‘ladi. Va, aksincha, orqasidagi ruchkaning o‘ziga tikilib qarasak, ayni vaqtda qalam ikkita bo‘lib ko‘rinadi.

Biz fazo munosabatlarini ikki ko’zimiz bilan (binokulyar ko‘rish yo‘li

bilan) mukammalroq va aniqroq idrok g qilamiz. Masaian, uchinchi o‘lchovni

_я binokulyar aniqroq idrok qilamiz. Bu-

•