O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirlig1 T. A. Otaqo‘ziyev, E. T. Otaqo‘ziyev bog‘lovchi

oshiradi va y o q ilg l sarfmi 25% ga kamaytiradi.
40—50% gacha tarkibida kalsiy oksidi b o ig a n dom na toshqollari
ham portlandsem ent ishlab chiqarish uchun qim m atli xom ashyo
hisoblanadi. H ozircha ular k o ‘p m iqdorda ishlatilm aydi, lekin
ular asosida yirik portlandsem ent ishlab chiqarish korxonalarini
tashkil qilish m um kin.
G il suvda osongina ivib, b o ‘shashib ketadigan mayda dispers
ikkilam chi to g ‘ jinslaridan iborat. U lar bitta konn ing o ‘zida
mineralogik va granulometrik (donadorlik) tarkibi jihatidan juda
xilm a-xil b o lis h i bilan farq qiladi. K o‘pincha gil tarkibida ko‘p
135

---

m iqdorda to g ‘ jinslari, ularning siniq parchalari — shag‘al, qum va
to sh holidagi dag'al qo'shil malar b o ‘ladi. Shuning uchun ulami
oldindan yaxshilab saralab olish zarur.
G iln in g m ineralogik tarkibi asosan suv, alyum osilikatlar va
kvarsdan iborat. G illarning kim yoviy tarkibida asosan uchta oksid
bor: krem niy oksid (60—80%), alyum iniy oksid (5—20%) va temir
oksid (3— 15%). G ilda oz miqdorda karbonat tuzlari holida kalsiy va
m agniy oksidlari uchrashi m um kin. Lekin gillarning ba’zi turlarida
kalsiy oksid 25% gacha, m agniy esa 3% gacha bo'ladi (bularga
slanes, lyosslar m isol bo'ladi).
«Lyoss» s o ‘zi xalqaro term in b o ‘lib, tuzilishi jihatidan fizik,
m exanik, m ineralogik va kim yoviy tarkibga ega. U yer yuzining
m a ’lum hududlarida vujudga kelgan, t o ‘rtlamchi davrda paydo
bo'lgan to g ‘ jinsidir.
G eologlarning tekshirishicha, lyoss deb ataluvchi to g ‘ jinslari
sayyoram izda keng tarqalgan b o ‘lib, ular Y evropa, O siyo va
Am erika q it’alarida k o£plab uchraydi. Lyosslar o ‘ziga xos tog‘ jinsi