O’zbekiston respublikasi oliy

2.2 Bolalar yosh organizimida qad-qomatni to'g'ri shaakllantirish uslubiyatlari.

Gavdani to'g'ri tutish- bu bola tanasining o'sishi paytida shakllanadigan odatiy to'g'ri holat. Gavdani to'g'ri tutish tanaga ingichka va go'zallik beradi va bu narsa ko'plab omillarga bog'liq. Ma'lumki, yoshdagi o'smirlardagi suyak tizimi kattalar suyak tizimidan sezilarli darajada farq qiladi.

Bolalardagi suyaklar unchalik kuchli va qattiq emas, lekin egiluvchan va elastikroq (egilishi oson). Skeletning suyaklanish jarayoni taxminan 20 - 23 yoshda tugaydi.

Tananing noto'g'ri uzoq muddatli pozitsiyasi ta'sirida durust osongina o'zgaradi: balandlikka mos kelmaydigan mebel; noqulay to'shak (katlama karavot); uxlash paytida noto'g'ri joylashish va noto'g'ri pozitsiya. Ammo ko'pincha pozitsiyaning buzilishi mushaklari kam rivojlangan bolalarda kuzatiladi.

To'g'ri holatida bolaning boshi bir oz ko'tarilgan, ko'krak qafasi oldinga ozgina egilgan, orqa to'g'ri, oshqozon tiqilib, oyoqlari tekis, tizzalariga bukilmagan.

Gavdani tutish hatto maktabgacha yoshda ham shakllanadi va hayotning 6-yilida gavdani tutushning birinchi nuqsonlarini aniqlash mumkin - egilgan, dumaloq yoki yassi orqa, orqada qolib ketgan yelkalar, qorin chiqib turgan, turganda oyoqlari biroz egilgan. Kelajakda Gavdani to'g'ri tutmaslik orqa miya egriligiga olib kelishi mumkin.

Xo'sh, postural buzilishlarning oldini olish uchun nima qilish kerak?

Yaxshi holatni saqlab qolish uchun bolani maktab paytida va uyda stolga (stolga) to'g'ri o'tirish juda muhimdir.

Bolalar to'g'ri moslashuv belgilaridan xabardor bo'lishi va uni boshqarishi kerak. Kresloning balandligi son va pastki oyoq o'rtasida, pastki oyoq va zamin o'rtasida to'g'ri burchakni (90 daraja) ta'minlashi kerak. Tana va stol o'rtasida mushtdek bo'sh joy bo'lishi kerak. Stolda ishlayotganda elkalari bir xil darajada, pastga tushirilishi va ikkala oyog'i ham erga tushishi kerak. Ko'zlardan kitobgacha bo'lgan masofa kamida 35 sm.

Vertikal o'tirgan joyni uzoq vaqt ushlab turish mumkin emas, shuning uchun tik tushishdan ozgina qiyalikka o'tishni va aksincha, xuddi shu holatda uzoq o'tirishdan ko'ra oqilona deb hisoblash mumkin. To'g'ri o'tirganda ko'krak va qorin bo'shlig'ining ichki a'zolari (yurak, o'pka, jigar, oshqozon, ichak va boshqalar) va qon tomirlari siqilmaydi va to'g'ri holatidadir.

Birinchidan, maktab xalta (ryukzak) 1-4 sinf o'quvchilari uchun 700 g dan, 5-11 sinf o'quvchilari uchun 1 kg dan oshmasligi kerak. Torbaning kengligi taxminan elkalarining kengligiga to'g'ri kelishi kerak; uning yuqori qirrasi va elkalari bir xil darajada bo'lishi kerak; pastki chet kamar darajasida bo'lishi kerak; xalta (sumka) orqa tomonga mahkam o'rnashishi kerak; orqa tomonga ulashgan xalta (ryukzak) yuzasi barqaror bo'lishi kerak.

Muntazam jismoniy tarbiya berish orqali mushaklar va ligamentlarni kuchaytirish zarur. Ertalabki mashqlar majmuasida oyoq va pastki oyoq mushaklarini mustahkamlash, oyoq barmoqlari, poshnalarda, oyoqlarning ichki va tashqi qirralarida yurish mashqlarini kiritish yaxshi. Siz devorga qarshi mashqlarni bajarishingiz mumkin, orqangizni bir tekis holatda 5 - 10 daqiqa ushlab turing, so'ng xonada aylanib, o'zingizning holatingiz va tana hissiyotlaringizni saqlang. Issiq mavsumda tekis bo'lmagan tuproq, qum, o't ustida yalangoyoq yurish foydalidir.

Yaxshi uxlash ham muhimdir, bu nafaqat asab tizimi va sog'lig'iga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, balki mushaklarga dam beradi, umurtqa pog'onasi va bo'g'imlarga yukni kamaytiradi. To'g'ri uxlash uchun tananing uxlash vaqtida to'g'ri holati zarur. To'shak yoki divan tana uzunligidan 15 - 20 sm uzunroq bo'lishi kerak, to'shak esa mustahkam va tekis bo'lishi kerak.

Yurishning ajralmas qismi yurishdir. Tana harakati, yurishning silliqligi va nafisligi odamning oyoqlari va oyoqlarining tuzilishiga bog'liq.

Bolalrni noqulay oyoq kiyimlarda yurishi yurish holatini sezilarli darajada susaytiradi (ayniqsa bolalik va o'spirinlik davrida), bu oyoqning tekislanishiga, so'ngra oyoq kamarining (tekis oyoqlarning) to'liq yo'qolishiga olib keladi.

Kun bo'yi doimiy ravishda kiyib yuriladigan poyafzallar poshnali balandligi 2 - 3 sm bo'lishi kerak, tovoning uzunligi va kengligi taglikning ¼ qismini egallashi kerak. Bunday poshnali tana vaznining muhim qismi bunga moslashgan poshnalarga to'g'ri keladi. Siz kun bo'yi poshnasiz poyabzal kiyishingiz mumkin emas, uni qisqa dam olish uchun kiyishingiz mumkin. Ham tor, ham kalta poyabzal va juda bo'sh bo'lgan poyabzal kiyish zararli, ular oyoq va oyoqning paylari va mushaklari hali mustahkamlanib ulgurmagan. Sport poyabzali faqat maqsadiga muvofiq kiyinishi kerak.

Kambag'al holat bilan to'g'ri yurish bo'lmaydi. Bukchaygan orqa hatto juda yosh odamni ham keksaytiradi. Agar siz jozibali ko'rinishni istasangiz, o'z turishingiz haqida unutmang. Shuni unutmangki, to'g'ri pozitsiya ko'plab sog'liq muammolarini engillashtiradi. Bundan tashqari Gimnastika ilk bolalik yoshidan boshlab, barcha yosh davrlarida qo‘llanilib jismoniy tarbiyaning asosiy metodi sifatida va undan tashqari bolalarning qad-qomatini to'g'ri shakillantirishdagi asosiy vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Gimnastika tarbiyaviy hamda sog‘lomlashtirish vazifalarini hal etish vositalariga ega bo‘lib, bu vositalar orqali harakatni aniq va to‘g‘ri bajarish, uni bajarish texnikasini takomillashtirishni ta’minlaydi.

Gimnastika mashg‘ulotlarning emotsionalligini ta’minlab, estetik tuyg‘uni shakllantirgan holda, harakatga maromlilik, - 144 - ifodalilik bag‘ishlaydi. Musiqa orqali uning bola organizmi va shaxsiyatiga ta’siri kuchayadi. Shunday qilib, gimnastika va uning metodlari bolaning umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasini takomillashuviga yordam berib, jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishga ko‘maklashadi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi tizimida gimnastikaning quyidagi turlari farqlanadi. Ular jumlasiga: umumrivojlantiruvchi (asosiy gimnastika, gigiyenik gimnastika va x.k.z), sportga yo‘naltirilgan gimnastika (badiiy gimnastika, atletik gimnastika va hk.) hamda salomatlik gimnastikalarini kirish mumkin.
Gigiyenik gimnastika bolalar sog‘lig‘ini mustahkamlash, to‘g‘ri qomatni shakllantirish, organizm funksional tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Gigiyenik gimnastika vositalari bo‘lib chiniqtiruvchi mashqlar (suv, havo, quyosh orqali) bilan uyg‘unlikdagi umumrivojlantiruvchi mashqlar, shuningdek massaj va o‘z-o‘zini massaj hisoblanadi. Gigiyenik gimnastika barcha yosh guruhlaridagi bolalarga tavsiya etiladi.

Shuningdek umumrivojlantiruvchi mashqlar bolani rivojlantirish va sog‘lomlashtirishda muhim rol o‘ynaydi va yelka kamari, gavda, oyoq kabi yirik muskul guruhlarining harakatchan bo‘lishiga, muskullar taranglashuvi va bo‘shashuvi jarayonini normallashtirishga yordam beradi.

Bu mashqlarning vazifasi to‘g‘ri qaddi-qomatni shakllantirish, qon aylanish, nafas olish, almashish jarayonlari, asab tizimi faoliyatini yaxshilashdan iborat. Oila tarbiyachisi oilada bolalarning chiroyli qomatini shakllantirish uchun bolalar bilan ertalabki badantarbiya, jismoniy mashg‘ulotlar jarayonida umumrivojlantiruvchi 108 mashqlarga katta e’tibor beradi, bolalar bu mashqlarni to‘g‘ri bajarishga, to‘g‘ri nafas olishga, ayniqsa muvozanatni saqlash mashqlarni qiziqib bajarishga o‘rgatadi. Shu bilan birga ‘ qaddi-qomatni shakllantiruvchi mashqlarni kundalik hayotda bajarishga undaydi. Halqani bel va qorin ustida aylantirish, hovli sharoitida yo‘lkalardan boshga bironta narsa qo‘yib yurish mashqlarni bajartirib boradi.

Uy sharoitida qaddi-qomatni shakllantirish bo‘yicha quyidagi mashqlarni o‘tkazish tavsiya etiladi: 1. Bolalar chordana qurib o‘tiradilar, mashqni bajarishda oldinga engashib, boshni o‘ng chap tizzaga tekkizib olish zarur. Qo‘llar yordamida yon tomonga egilib, mashqni bajarishda tizzani ko‘tarmaslik va har qaysi mashqdan so‘ng gavdani to‘g‘ri tutish lozim.

1. Gavdani o‘ngga va chapga burish mashqini o‘tirgan, tur gan, oyoqlar yozilgan, yelka kengligi holatida o‘tkazsa ham bo‘ladi. Qo‘llar esa belda, yon tomonga yozilgan, bosh orqasida ham bo‘lishi mumkin.

2. O‘tirgan holatda oldinga engashgan holda qo‘ldagi bironta buyumni o‘ng, chap tomonga pol ustiga qo‘yish va qayta uni ko‘tarib olish. 3. Polda, gilam ustida o‘tirgan holda qo‘llar orqaga, tayanch hosil qilish, oyoqlarni to‘g‘ri ushlab ko‘tarib tushurish, ikkala oyoqni juft qilib arg‘amchidan o‘tkazish. Bolalar mashqni bajarayotganda bukrisimon bo‘lmasligini, boshini yelkasiga siqmasligini ‘ kuzatib borishi kerak.

4. Tik holatdan qo‘llar oldinga cho‘zilgan, devorga suyangan holda o‘tirib-turish mashqlari. Devorga tayangan holda ushbu mashqni birnecha bor qaytarib bajariladi. 5. Tik turgan dastlabki holatda o‘ng yoki chap oyoqni silkitib oldinga chiqarish (karate) shu payt oyoq tagida chapak chalish. Qaddi-qomatni to‘g‘ri ushlashga o‘rgatish, oldinga bukilmasdan oyoqni to‘g‘ri ushlab silkitish.

6. Gilamda o‘tirgan holatda oyoqlarni oldinga cho‘zib, panjalar bilan biron-bir narsani tortib, yon tomonlarga olib qo‘yib, oyoqlarni juft qilish, ko‘tarish va hokazo. Shu mashqlar 109 orqali bolalar o‘tirgan joylarida qo‘llari orqada tayanch hosil qiladilar. Oila tarbiyachisi bolalar shu mashqlarni bajarish paytida ularning yelka, umurtqa, boshi to‘g‘ri harakatda bo‘lishini kuzatishi lozim.

7. Yelkani ko‘tarish va tushurish. Ushbu mashqni bajarishda bolalar boshini oldinga egmasligi, yelkalarni oldinga burmasligi, bukirsimon bo‘lmasligini kuzatish hamda yelkani aniq tepaga ko‘tarish va pastga tushurishlari lozim. Bolalar uchun belgilangan har bir jismoniy mashq va mashg‘ulotlar oila shifokori maslahati bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi lozim. Oila tarbiyachisi har bir o‘tkaziladigan mashqning maqsadini bilishi muhum ahamiyatga ega.

Gavda mushaklarini, birinchi navbatda, harakatlantiruvchi apparat, qon aylanishi va nafas olish tizimini rivojlantirib olish qaddiqomatining shakllanishiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun guvernyor bolalar bilan mashqlarni bajarayotganda bolalarni nafas olishiga, nafas chiqarishlariga e’tibor berishi kerak.

Umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarganda bolalar erkin va chuqur nafas olishlari, mashq harakatlarini to‘g‘ri nafas olish bilan qo‘shib olib borishlari kerak. Tarbiyachi bolalarga qay vaqtda nafas olib, qachon nafas chiqarish qulay ekanligini aytib turadi. Masalan, oldinga engashish va undan keyin rostla- nish harakati bo‘lsa, u holda nafas chiqarish engashish vaqtida, nafas olish esa rostlanish, ya’ni bolaning ko‘krak qafasi ken- gaygan vaqtida amalga oshirilgani maqsadga muvofiqdir.

Bolalarga qachon to‘g‘ri nafas olib, qachon to‘g‘ri nafas chiqarish kerakligini yana bir marta mashg‘ulot jarayonida aniqlab olish uchun bolalarga ayrim tovushlarni va tovush turkumini talaffuz qilishni yoki “uf”, “uh”, “pastga” singari so‘zlarni aytish taklif qilinishi mumkin. Mashg‘ulotlarda ko‘pincha umumiy rivojlanish xususiyatiga ega bo‘lgan mashqlar o‘tkaziladi. Bu mashqlarning har biri 4-6 martadan takrorlanadi. O‘rta guruhda 5-6 umumrivojlantiruvchi xususiyatga ega mashqlar tanlanadi, ularning har biri 4-6 martadan takrorlanadi.

O‘rta guruhda inventarsiz bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar hajmi ortib boradi. Lekin, baribir bu mashqlarning kattagina qismi inventarlar bilan bajariladigan harakatlarga asoslangan bo‘ladi. Ilgari, sanab o‘tilgan jihozlardan tashqari, bunday mashqlarni bajarishda ko‘pgina kichkina koptoklar, arqonchalar, tayoqchalar, chambaraklar va ichi to‘ldirilgan to‘plar qo‘llaniladi.

O‘rta guruhdagi bolalar zarur jihozlarni mutlaqo mustaqil ravishda olib keladilar. Har bir bola davradan chiqib shoshilmasdan chambarakni, koptokni va boshqa shunga o‘xshagan zarur narsalarni oladida, yana o‘z joyiga borib turadi. Bunday vaqtlarda jihozlarni bir kichik jamoa bolalari, keyin esa ikkinchi kichik jamoa bolalari olishi qulaydir. Ikkinchi yarim yillikda jihozlarni tarqatish ishiga kichik jamoa boshliqlari ham jalb qilinadi. Mashqlarni bajarib bo‘lgandan keyin, bolalar kolonna bo‘lib saflanib turadilarda va buyumlarni joyjoyiga qo‘yib o‘tadilar.

Bolalarning qad qomatini to'g'ri shakillantirishda asosiy omil bo'lib, gimnastika va umumrivojlantiruvchi mashqlar (U.R.M) asosiy o'rin egallaydi va mazkur mashqlar ham o'z o'zidan kichik yoshdagi bolalarga mo'ljalangan mashqlar va katta yoshdagi bolalarga mo'ljalangan mashqlarga bo'linadi.umumrivojlantiruvchi mashqlardeb sog’lomlashtirish jismoniy sifatlarni tarbiyalash organizmning funktsional xolatini yaxshilash maqsadida bajariladigan, tana va uning qismlaridan shug’ullanuvchilar uchun qulay, texnik jixatdan unga murakkab bo’lmagan oddiy xarakatlariga aytiladi. Qulayligi tufayli bu mashqlar salomatlik guruxlarida o’tkaziladigan mashg’ulotlarning asosiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya darslarida –bolalar, maktab, kasb-xunar kollejlari, oliy o’quv yurtlarida keng qo’llaniladi.

U.R.M majmualaridan ertalabki badan tarbiyada (radio va televideniya orqali beriladigan mashqlar shu jumlaga kiradi), asosiy, ritmik va ishlab chiqarish gimnastikasi mashg’ulotlarini o’tkazishda foydalaniladi. Sportning xamma turlari U.R.M ni o’z trenirovkalari tarkibiga oyoq, qo’l chigalini yozish va muayyan jismoniy xususiyatlarni rivojlantirish vositasi sifatida kiritiladilar.

U.R.M miqdorining ko’pligini quyidagicha tushuntirish mumkin tana va uning aloxida qismlari amalga oshira oladigan xarakatlardan xilma-xil tarzda uyg’unlashib, mushaklarni zo’riqish darajasi, xarakat tezligi, amplitudasi va yo’nalishini turlicha o’zgartirgan xolda foydalaniladi. Dastlabki va oxirgi xolatlarni o’zgarishi xar xil predmetlarning, og’ir buyumlar va moslamalarni qo’llanilishi xam mazkur mashqlardan foydalanish chegaralarini ancha kengaytiradi.

Nisbatan osonlik va tobora murakkablashtirib borish imkoniyati U.R.M ni xar qanday xildagi va tayyorgarlik turlicha bo’lgan shug’ullanuvchilar uchun qulay qilib qo’yadi. U.R.M ni egallash xarakt tayyorgarlik maktab xisoblanadi. Oddiy bo’g’in xarakatlardan boshlab shug’ullanuvchilar izchil ravishda tobora murakkab mashqlarga o’tadilar. Sportda boshlang’ich tayyorgarlik bosqichi U.R.M ning ko’p bajarilishi bilan ajralib turadi.

Mazkur mashqlar o’lchamini (dozasini) belgilash oson, muayyan mushak guruxlariga yo’naltirib va saylab ta’sir qilish imkonini beradi. U.R.M ga qomatni to’g’ri shakllantirish vositasi sifatida katta axamiyat beriladi. Shubxasiz jismoniy tarbiya o’qituvchisi faoliyatida U.R.M dek universal vositalardan foydalanish bilan bog’liq bilim, ko’nikma malakalar aloxida o’rin tutishi kerak. Turli kontingentlarning mashg’ulotlarida U.R.M ni oqilona qo’llash quyidagilarni nazarda tutadi:

• 
  muayyan mashqlarning katta miqdori egallanganligi (ko’rsatishni bilish, atamalarni atay olish):
  
• 
  Xar bir mashqning xususiyati, uning yo’nalishini bilish:
  
• 
  Vazifalardan kelib chiqib, mashqlar majmualarini tuza olishni:
  
• 
  Xar xil usullar bilan (aytib, ko’rsatib berish topshiriq bo’yicha o’yin usuli bilan va x.k)
  
• 
  U.R.M ga o’rgatish xamda mashg’ulotlarni o’tkaza olish:
  
• 
  U.R.M mashg’ulotlarni tashkil etish usullarini bilishni:
  
• 
  Xal etilayotgan vazifalar va shug’ullanuvchilarning axvolidan kelib chiqib, nagruzka o’lchamini belgilay bilishni umumrivojlantiruvchi mashqlarni anatomik belgisiga qarab mashqlarni tananing turli qismlari uchun guruxlab tasniflash qabul qilingan .
  

1. Qo’l va yelka qismlari uchun mashqlar:

2. Bo’yin mashqlari:

3. Oyoq va tos qismlari uchun mashqlar:

4. Gavda uchun mashqlar:

5. Butun tana uchun mashqlar.

Xar bir guruxda yana xam chegaralangan a’zolar uchun mashqlar qatorini ajratish mumkin. Masalan: “Qo’l va yelka qismi uchun mashqlar mavjud guruxida barmoqlar, panja bloklar va yelka qismi uchun mashqlar mavjud ” Oyoqlar va tos qismi uchun mashqlar guruxida oyoq kafti to’liq, sonlar uchun belgilangan mashqlar bor. Gavda mashqlari guruxida gavdaning oldingi mushaklari uchun mashqlar ajratiladi va x.k .

Mashqlarni anatomik belgilariga qarab tasniflash ularning fiziologik ta’siri xususiyatlariga qarab tasniflash ularning fiziologik ta’siri xususiyatlariga ko’rsatma bilan to’ldiriladi. Bunda xarakat sifatlari, kuch, tezlik, egiluvchanlik, chidamlilik, chaqqonlik kabilarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarning asosiy ta’siri nazarda tutilmoqda. U.R.M shaklini bo’g’imlardagi asosiy xarakatlar: bukilish, to’g’rilanish, qo’llarni yozish, yig’ish, aylanma xarakatlar burilishlar belgilaydi. Mashqlarning xususiyati ko’p jixatdan mashqlarning zo’riqish va bo’shashtirish darajasiga bog’liq. SHunga ko’ra quyida keltirilgan misollarda tananing turli xil qisimlari uchun mashqlar u yoki bu sifatlarni rivojlantirishga ko’proq ta’sir qilish xususiyatiga qarab, guruxlarga ajratilgan. Shaklan bir xil bo’lgan mashqlarning (masalan, o’tirib turishlarning) organizmga ta’siri, ularni bajarish xususiyatiga (sekin yoki tez o’tirib- turish, yuklar bilan yoki yuklarsiz va x.k).