O’zbekiston respublikasi oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Termiz shahri asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

Ko’rsatkichlar nomi	2016 yil (mird.so’m)	2017 yil (mird.so’m)	Farqi (+;-)	O’sish surati (%)	Viloyat ko’rsatkichidagi ulushi (%)
Sanoat mahsulotlari	306,2	362,5	+ 56,3	118,4	16,5
Shu jumladan, Hududiy sanoat mahsulotlari	161,4	196,7	+ 35,3	121,9	18,2
Xalq istemol mollari	97,7	157,6	+ 59,9	128,4	15,9
- oziq-ovqat mahsulotlari	34,2	52,9	+ 18,7	154,7	13,4
- nooziq-ovqat mahsulotlari	63,5	104,7	+ 41,2	164,9	14,5
Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotlari	5,8	7,4	+ 1,6	105,4	0,2
Asosiy kapitalga kiritilgan invitetsiyalar	258,6	310,1	+ 51,5	109,5	15,5
Qurilish ishlari	292,6	372,2	+ 79,6	119,5	22,9
Chakana savdo aylanmasi	900,7	1160,0	+ 259,3	119,0	19,3
Xizmatlar	1 116,9	1 537,5	+ 420,7	118,2	39,8
Tashqi savdo aylanmasi (миming AQSH dollar)	39285,2	36799,8	- 2485,4	93,7	13,6
Eksport (ming AQSH dollar)	20346,9	23726,3	+3379,4	116,6	16,0
Shu jumladan, hududiy eksport (ming AQSH dollar)	7452,0	2701,5	-4750,5	36,3	3,8
Import (ming AQSh dollar)	18938,3	13073,5	- 5864,8	69,0	10,7

Jadval O’zR Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan, Termiz shahrining 2035 yilgacha bo’lgan bosh rejasi tasdiqlandi. Bosh rejaga ko’ra, Termiz shahrining markaziy qismini rekonstruktsiya qilish, ayrim korxonalarni shahar tashqarisiga ko’chirish, hududlar va transport yo‘llari holatini yaxshilash hamda aholi uchun zarur muhandislik kommunikatsiyalari bilan ta’minlangan yangi uylar qurish ko‘zda tutilgan.
3.2-jadval
Termiz shahri aholi jon boshiga yillik daromad ko’rsatkichi

(минг сўм)

Ko’rsatkichlar nomi	Shahar ko’rsatki-chi	Viloyat ko’rsatki-chi	Farqi (+;-)	Viloyat-dagi o’rni
Sanoat mahsulotlari	2568,3	903,0	1665,3	1
Xalq iste’moli mollari	1114,9	404,3	710,6	1
Qishloq xo’jaligi	52,4	1706,4	-1654,0	14
Qurilish ishlari	2638,0	666,7	-1971,3	1
Chakana savdo aylanmasi	8221,0	2468,2	5752,8	1
Xizmatlar	10896,7	1583,3	9313,0	1
Pullik xizmat ko’rsatish	2025,6	591,9	1434,0	1
Maishiy xizmat ko’rsatish	223,2	118,1	105,1	1
Eksport (AQSh dollari)	16,8	6,1	10,7	2
Aholi o’rtacha daromadi	27740,1	8441,9	19298,2	1
shu jumladan,
- byudjet mablag’laridan	4161,0	1266,3	2894,7	1
- nodavlat sektoridan	18031,1	5487,2	12543,9	1
(sh.j. tadbirkorlik hisobiga)	5548,0	1688,4	3859,6	1
- boshqalardan	23579,1	6458,1	17121,0	1
Aholi o’rtacha harajati	11885	17037	5152	1

Jadval O’zR Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
Shu bilan birga, shahar hududi 2018 yildagi 2,78 ming gektardan 2035 yilda 4,341 ming gektargacha kengayadi. Aholi soni 143,7 ming kishidan 195 ming kishigacha etishi rejalashtirilgan. Termiz shahri viloyatning asosiy sanoat shaharlaridan biri bo’lib uning viloyat iqtisodiyotida tutgan o’rni yuqori hisoblanadi. Viloyatning jami sanoat mahsulotlarining 16,5 foizini beradi (2017-yil). Shu jumladan jumladan hududiy sanoat mahsulotlarining 18,2 foizini, xalq istemol mollarini 15,9 foizini, oziq-ovqat mahsulotlarini 13’4 foizini, nooziq-ovqat mahsulotlarini esa 14,5 foizini, qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 0,2 foizi, asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 15,5 foizni, qurilish ishlari 22,9 foizni chakana savdo aylanmasi 19,3 foizni, xizmatlar sohasi 39,8 foizni, tashqi savdo aylanmasi 13,6 foizni, eksport 16 foizni va import 10,7 foizni tashkil qilgan. Termiz shahrining viloyat iqtisodiyotida tutgan o’rnini qay darajada ekanligini yuqoridagi ko’rsatkichlardan ko’rishimiz mumkin.
Shahar viloyatning asosiy sanoat shahri bo’lishi bilan bir qatorda, viloyatning ma’muriy markazi bundan tashqari, madaniy va ma’rifiy shahri ham hisoblanadi. Shu kunga qadar viloyatdagi yagona “Termiz davlat universiteti” ham shu shaharda joylashgan. Bu universitet viloyatning ilmga chanqoq yoshlariga hozirgi kunga qadar ta’lim berib kelmoqda.
3.3-jadval
Termiz shahrida ishchi va xodimlarning o’rtacha nominal ish haqi
(qishloq xo’jalik va kichik tadbirkorlikdan tashqari, ming so’mda).

Nomlanishi	Viloyatda	Shaharda	Viloyat ko’rsatkichida (+;-)
O‘rtacha nominal ish xaqi	11885	17037	5152
jumladan, iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha:	-	-	-
- sanoatda	1177	1687	510
- qurilishda	1034	1482	448
- savdoda	1379	1976	597
- tashish va saqlashda	1391	1993	602
- aloqa va axborotlashtirishda	879	1261	382
- moliya va sug‘urta faoliyatida	1248	1789	541
- ta’limda	1723	2470	747
- sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishda	1224	1755	531
- boshqalarda	1830	2624	794

Jadval O’zR Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
Termiz shahri yillik daromadi jihatidan ham viloyatda yetakchilik qiladi. Yillik daromadni sohalarga bo’lgan holda, aholi jon boshiga bo’lganda viloyatda faqatgina qishloq xo’jalik tarmoqlaridan tashqari deyarli barcha tarmoqlarida 1-o’rinda turadi. Shu ko’rsatkichdan ham bilishimiz mumkinki Termiz shahri viloyat shaharlari o’rtasida yetakchilik qilishini va hudud shaharlarining ichida eng jivojlanganligini yuqoridagi asosiy ko’rsatkichlar orqali ham ko’rish mumkin.
3.3. Surxondaryo viloyati shaharlari va shahar aholisi rivojlanishining muammolari va istiqbollari
Mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun zarur bo’lgan chet el investitsiyalarining kirib kelishi ham IGO’ning qulaylashuvi bilan bog’liqdir. 2008-2012 yillar davomida Surxondaryo viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish kompleks dasturiga asosan bu yillarda mintaqaga investitsiya kiritish 161,2%ga oshishi rejalashtirilmoqda. Viloyat tumanlari ichida Boysun (165%), Jarqo’rg’on (165,6%), Sariosiyo (151,7%) tumanlari va Termiz shahriga (2,5 marta) katta miqdorda investitsiya kiritilishi mo’ljallangan edi va shu natijaga deyarli erishildi.
Hozirgi vaqtda IGO’ noqulay holatga ega bo‘lgan Bandixon (126,6%), Angor (126,1%), Muzrabot (122%), Oltinsoy (117,7%) kabi tumanlarga ko’rilayotgan yillarda kiritiladigan investitsiyalar miqdori eng past ko’rsatkichlarni tashkil qiladi.
Viloyat iqtisodiy geografik o‘rni jihatidan birmuncha rivojlangan qo’shnilarga ega bo’lishi ko‘p hollarda tumanlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ijobiy rol o’ynaydi. Masalan, viloyatning rivojlangan shaharlari bo’lmish Termiz va Denov atrofida joylashgan shahar va shaharchalar iqtisodiy geografik o’rni qulaylashuviga olib keladi. Chunki viloyatning ikki yirik shahrida ham rivojlanish darajasi yuqori, bu o’z navbatda yondosh shahar va shaharchalarga bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shaharlarda yirik avtomobil va temir yo‘llarning o’tganligi ham IGO‘ uchun ijobiy ahamiyatga ega bo’ladi va shaharlarning rivojlanishiga juda katta ta’sir ko’rsatadi.
Surxondaryo viloyatining siyosiy ma’muriy markazi Termiz shahri viloyatning eng janubiy chekkasi-davlat chegara zonasida, noqulay iqlim sharoitiga ega bo’lgan botiqda joylashganligini ko’rsatadi. Shahar Janubdan Amudaryo, sharqdan Surxondaryosi o’zanlari bilan, shimoldan va shimoli-g’arbdan esa Kattaqum massivi bilan o’ralgan shahar mikro IGO’ning o’ziga xosligiga ko’ra mintaqaning boshqa shaharlaridan ajralib turadi. Iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlari katta bo’lsada, Termiz shahrining davlat chegarasi bo’ylab joylashganligi sababli unga davlat xavfsizligini taminlash vazifasi yuklatilganligi u viloyatning eng yirik shahri bo’lib kelgan bo‘lsada, hatto mintaqa doirasida ham, muhim sanoat markaziga aylana olmaganligiga sabab bo‘ladi va kelajakda ma’muriy markaz sifatida kengayishiga to‘sqinlik qiladi. Bu holat shaharning mezo IGO’nini belgilab beradi. So’nggi yillarda qo‘shni Afg’onistondagi siyosiy vaziyatning yaxshilanishi va transport aloqalarining qayta yo’lga qo’yilishi Termiz shahrining makro IGO’ni birmuncha qulaylashtirdi.
Siyosiy-ma’muriy markazlarning geografik o‘rni avvalo barcha tumanlar bilan aloqa qilishga qulay bo‘lgan, hududning mumkin qadar o’rta qismida joylashish zarur. Termiz shahrining tabiiy hamda siyosiy geografik o’rin holatlari ma’muriy markazni boshqa hududga ko’chirishni talab etadi. Surxondaryo viloyatining geografik markazi bo‘lgan Qumqo‘rg‘on shahri bu jihatdan siyosiy ma’muriy markaz maqomiga davogarlik qila oladi.
Qumqo’rg’on shahri viloyatning markazida joylashgan shahar bo’lib mintaqaning barcha shahar va shaharchalari uchun juda qulay geografik o’ringa ega shahar hisoblanadi. Qumqo‘rg‘on va Termiz shaharlarining markaz sifatida turli tuman markazlarigacha bo’lgan masofasini tahlil qilish asosida Qumqo‘rg‘on shahri ma’muriy markaz bo’lsa, tumanlar ma’muriy markazlarigacha bo‘lgan masofa 568 km.ga qisqarishi ko‘rsatib bergan. Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’lining transport tugunida joylashganligi ham bu shaharning iqtisodiy hamda transport geografik o’rni qulaylashuvi yuqoridagi fikrning to’g’ri ekanligini isbotlab beradi. Shahar atrofida uning kengayishi uchun etarli hududlarning mavjudligi esa siyosiy-ma’muriy markaz maqomini olish imkoniyati borligini ko’rsatadi. Agar ushbu jarayon amalga oshirilsa, Qumqo’rg’on tumani viloyatda IGO’ o’ta qulay tumanlardan biriga aylanadi. Bu o’z navbatida yondosh shaharlar, Sho’rchi hamda Sherobod shaharlarining ham gullab yashnashiga zamin yaratib beradi.
Viloyat tumanlarining ma’muriy markazlari joylashgan geografik o’rnini markaziylik jihatidan tahlil qilinganda Denov, Boysun, Jarqo’rg’on shaharlari, Xalqobod (Muzrabot tumani) va Sariq shaharchalari (Qiziriq tumani) har tomonlama qulay bo’lgan markaziy o’ringa ega ekanligini ko’rish mumkin. Sho’rchi, Qumqo’rg’on, Sherobod shaharlari, Bandixon, Qarluq (Oltinsoy tumani), Uchqizil (Angor tumani) qishloqlari birmuncha tumanlar geografik markazlaridan chetda joylashgan bo’lsa, Sariosiyo va Uzun shaharlari, xuddi viloyat ma’muriy markazi kabi, tumanlarning eng chekka qismlarida joylashgan.
Sariosiyo tumani hududida Uzun tumaniga qarashli hududlarning mavjudligi ushbu tumanlarning IGO’ning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Tuman ma’muriy markazlari sifatida ko’rib chiqilgan aholi manzilgohlari iqtisodiy rayonlashtirish tizimining quyi bo‘g‘inlari asosini tashkil etish bilan birga tumanlar IGO’ shakllanishida ham ahamiyatlidir.
Viloyat shaharlarining rivojlanishi Respublikamizning boshqa viloyat shaharlariga qaraganda ancha sust rivojlangan bunga asosiy sabablardan yuqorida keltirib o’tilganidek viloyat Respublikaning eng janubida joylashganligidir. Darhaqiqat viloyat Respublika mamuriy markazi Toshkentdan ancha uzoqda joylashib qolganligi va bundan tashqari viloyat siyosiy jihatdan birmuncha notinch bo’lgan Afg’oniston bilan chegarada joylashganligi ham sabab bo’ladi. Surxondaryo viloyati investitsiya salohiyati pastligi ham viloyat shaharlarining sust rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.