O’zbekiston respublikasi oily va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Bitta qaytaruvchi qirraga ega bo’lgan prizmalar.

AP90⁰ to’g’ri burchakli prizmasi (1-rasm a). Nur daslabki yo’nalishga nisbatan 90⁰ ga og’diradi va ko’gusimon tasvirni hosil qiladi. Prizmaning bosh kesimi – teng yonli uchburchakdir. Prizma yassi parallel plastinaga optik o’q perpendikulyar savishda razvyorka qilinadi. Razvyorka tomoni a gat eng bo’lgan kvadratdan iborat bo’lib, a ning qiymati to’g’ri burchakli uchburchakning katetiga teng. Yassi parallel plastinaning qalinligi (d) va prizmadagi nurlar yo’llarining uzunligi ham katetga teng. Katetning o’lchami prizmaga tushayotgan nur dastasining kengligi (D) ni belgilab beradi. Bu holda d=D bo’lganligi uchun prizma koeffitsienti c=1 bo’ladi. Agarda prizmaning o’tkir burchaklari 45⁰ ga teng bo’lmasa (ishlab chiqarish jarayonida xatoliklar hisobiga) unda razvyorkadagi prizmaning tasviri  burchakli klin ko’rinishida bo’ladi. (1-rasm b). ya’ni,

- mos kelmaslik burchagi.

Prizmaning A, B kirish qirrasiga nurning chegaraviy tushish burchagi ni aniqlanadi. Bu chegaraviy burchakda BC qaytaruvchi qirrasida nur to’liq ichki qaytadi. Rasmdan ko’rinib turibdiki , bo’lganligi uchun sinish qonuni bo’yicha:

- to’liq ichki qaytish chegaraviy burchagidir.

To’liq ichki qaytish hodisasi ko’pincha shisha va havo chegarasida sodir bo’lganligi uchun , unda: bu holda prizmani katta sindirish ko’rsatkichiga ega qilib yasash qiyin bo’lsa uning qaytaruvchi qirrasi kumush bilan qoplanadi.
1) Dove (APO⁰): bu prizmaning og’dirish burchagi 0 ga teng bo’lib, to’g’ridan to’g’ri ko’rish imkoniyatini beradi. Dove prizmasi ko’zgusimon tasvirni hosil qiladi. Bu prizmani kirish va chiqish qirralari optik o’qqa nisbatan og’dirilganligi tufayli yassi parallel plastinalarda razvyorka qilinganida og’ish burchagi 45⁰ burchakka ega bo’ladi. (1-rasm v). prizmani parallel nurlar dastasi yo’lida o’rnatish mumkin. Kesishuvchi yoki sochiluvchi dastalar yo’liga o’rnatilganida assigmatizm aberatsiyasi vujudga keladi va buning oqibatida tasvirning ikkilanishi sodir bo’ladi. Optik asboblarda Dove prizmasining qiziq xususiyatidan foydalaniladi. Agarda prizmani uning optik o’qi atrofida aylantirsak tasvir ikkilangan burchak tezlik bilan aylanadi. Shuning uchun bu prizmalarni tasvirni burish kompensatori sifatida qo’llaniladi.
2) Ikki qaytishli prizmalar: to’g’ri burchakli prizma BP (180⁰) (1-rasm, a). Bunday prizmada chiqish va kirish vazifalarini gepol – emza qirrasi bajaradi. Bu qirra optik o’qning yo’nalishini 180⁰ ga o’zgartiradi. Nurning og’ish burchagi kirish qirrasiga nurning tushish burchagiga bog’liq emas. Yassi parallel plastinada razvyorka qilinganida razvyorka optik o’qqa perpendikulyar ravishda amalga oshiriladi. Nurning xarakatlanish uzunligi d gepotenuza uzunligiga (2D) teng. Prizmaning koeffitsienti esa c=2. ikki qaytishli 90⁰ burchakli prizma to’g’ri burchakning xatoligi bilan tayyorlangan bo’lsa o’zining nurga ta’sir qilish bo’yicha burchakli klinga ekvivalent (2-rasm b). Bunday prizmadan chiqqan nur daslabki nurga parallel bo’lmaydi va burchak hosil qiladi. O’tkir burchaklarning xatoliklari prizmadan chiqayotgan nurning yo’nalishini o’zgartirmaydi.
3) Romp shakildagi prizma: БCO⁰ bu prizma nurni uning yo’nalishini o’zgartirmasdan bir joydan ikkinchi joyga ko’chiradi va to’g’ri tasvirni hosil qiladi. Nurni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirish masofasi qaytaruvchi qirralar markazlari orasidagi masofaga teng. Yassi parallel plastinada razvyorka qilinganida optik o’qqa perpendikulyar ravishda amalga oshiriladi. Nurning tarqalish yo’li d=2D, prizmaning koeffitsienti c=2. Bunday prizmalar binokulyar priborlarning okulliyarli o’qi orasidagi masofa o’lchash uchun ishlatiladigan qurulmalarida foydalaniladi. (2-rasm g).
4) Pento prizma: BP(90⁰). Bu prizma ikkita qaytaruvchi qirraga ega bo’lib, bu qirralar o’zaro 45⁰ burchak ostida joylashgan bo’ladi. (2-rasm d). Prizma nurni 90⁰ ga og’diradi va to’g’ri tasvirni hosil qiladi. Otayotgan nurning eng katta kengligi D prizmaning kirish qirrasi balantligiga teng. Prizma yassi parallel plastinalarda razvyorka qilinadi. Nurning tarqalish uzunligi: . Tushish burchagi to’liq ichki qaytish burchagidan kichik bo’lganligi uchun qaytaruvchi qirrqlarini kumush bilan qoplash lozim. Bu prizmaning o’ziga xos xususiyati qaytarish burchagining o’zgarmasligidadir. . Bu burchak kirish qirrasiga nur qanday burchak ostida tushishidan qat’i nazar o’zgarmaydi. Shuning uchun bu prizmani 0 qovurg’asi bo’ylab aylantirilganda tasvir xarakatsiz qoladi yoki o’zining oldingi holatini saqlaydi.



5) Yarim pento prizma: BU 45⁰. Bu prizma pento prizmaning yarmidan iborat bo’lib, u nurning yonalishini 45⁰ ga o’zgartiradi. (2-rasm e). Prizmaning razvyorkasi yassi parallel plastinalar yordamida amalga oshiriladi.
Prizmaning o’lchamlari: , , . Bunda prizmalarni priborning optik o’qi yo’nalishini 45⁰ ga o’zgartirish uchun ishlatiladi.
6) Uchta qaytarishli prizmalar shimid prizmasi (3-rasm). Nurni 45⁰ ga og’diradi va ko’zgusimon tasvir hosil qiladi. AB va AS qirralarida to’liq ichki qaytish yuz beradi. VS ga tushish burchagi to’liq ichki qaytish burchagidan kichik bo’lganligi uchun VS ni kumush bilan qoplash lozim. Prizmaning o’lchamlari: