Mavzu: Mikraskopning turlari. 1.Yorug’lik mikraskoplari. Eng keng tarqalgan va universial mikraskoplar biologik mikraskoplar hisoblanadi. Hozirgi zamon biologik mikraskoplar bir nechta almashtirilishi mumkin bo’lgan obyektiv va okulyardan hamda foto okulyar va preoksion okulyarlardan tashkil topgan bo’ladi. Foto okulyarlar tasvirni rasmga tushirish, preoksion okulyarlar esa tasvirni ekranga tushirishga mo’ljallangan. Bu mikraskoplarda kuzatishning turli xil usullarida foydalanish mumkin. (yorug’ maydon biologik tekshirishlarga mo’ljallangan mikraskoplardan tashqari turli xil maxsus mikraskoplar ham mavjud).
a) Solishtirish mikraskoplari: bu mikraskoplar ikki pereparatlarni visual solishtirish uchun mo’ljallangan har bir pereparatning tasviri mikraskop ko’rish maydonining yarmini egallaydi. Bu xususiyat obyektlarni solishtirib o’rganish imkoniyatini beradi.
b) Kontakt mikraskoplar: Bu mikraskoplar obyektivning tekshirilayotgan obyektga bevosita tekkazib o’rganish imkoniyatini beradi.
v) Stero mikraskoplar: Bu mikraskoplar obyektlarni turli xil burchak ostida o’rganish imkoniyatini beradi. Bunda sterosakobik effekt vujudga kelib, hosil bo’layotgan tasvir xajmi ravishda vujudga keladi.
g) Ultra binafsha va infraqizil mikraskoplar: Yorug’lik spektrining ultrabinafsha yoki infraqizil sohasida obyektlarni tekshirish uchun mo’ljallanga. Bu mikraskoplar tekshirilayotgan pereparatning tasviri hosil bo’luvchi florosent ekran bu nurlanishlarga sezgir bo’lgan foto materialli foto kamera yoki elektron optik o’zgartirgich bilan ta’minlangan bo’ladi.
d) Polerezatsion mikraskoplar: Polerezatsion yorug’likda organizmdagi to’qimalar tuzilishini organish paytidagi struktura anizatsiyasini aniqlashga imkoniyat beradi. Polerezatsion mikraskoplardan meditsinada – biologik tekshirishlarda foydalaniladi.
e) Interferension mikraskoplar: Qalinligi juda kichik bo’lgan va sindirish ko’rsatkichi kichik qiymatlarga ega bo’lgan obyektlarni tekshirish imkoniyatini beradi.Fazoviy kontrast qurulmasidan farqli ravishda interferension mikraskopda, mikraskopga kiruvchi yorug’lik nuri ikkiga bo’linadi, bir qismi tekshirilayotgan obyekt orqali o’tadi. Buning oqibatida tekshirilayotgan strukturani ko’rish imkoniyati vujudga keladi.
g) Luminest mikraskoplar: Bu mikraskopning ishlash prinsipi ultrabinafsha nurlar ta’sirada biologik obyektlarda hosil bo’luvchi luminenstani qo’llashga asoslangan.
Qaytgan yorug’likda pereparatlarni kuzatish yoki rasmga olish yordamida tekshirilayotgan namunaning strukturasi haqida ma’lumot olish mimkin. Bu mikraskoplardan mikrobiologiya va emanalogiya soxasida tekshirishlar olib borish mumkin. Luminsent bo’yoqlar bilan biologik obyektlarning rang olishi yordamida yorug’lik mikraskoplar bilan ko’rish qiyin bo’lgan xujayralarning strukturalarini kuzatish mumkin bo’ladi.
z) Apertsion mikraskoplar: Apertsion mikraskoplardan aftomalogiya va mikroxirurgiyaning boshqa sohalarida mikroxirurgik operatsiyalarni amalgam oshirishda qo’llaniladi. Mikraskopda operatsiya maydonini yoritish uchun qo’llaniladigan vologon optik sistema dematsatsion visual qurulma fot pristafka hamda operatsiyalarni plyonkaga tushirish va televizion kuzatish uchun kino operturani ulash mumkin.
2. Elektron mikraskoplar: Elektron mikraskoplarda tasvir hosil qilish uchun yorug’lik nurining orniga elektron dastasidan foydalaniladi. Elektron mikraskopda ham optik mikraskopda ham tasvir hosil qilish prinsipi bir xildir. Elektron mikraskopda linzalar vazifasini elektr va magnit matdonlarining yig’indisi bajaradi. Elektron dastalarining ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lmaganligi uchun ularda tasvir yoki rasmga tushiriladi yoki ekranga proeksiyalanadi. Elektron mikraskopning optik mikraskoplardan yana bir prinsipal farqi shundan iboratki unda kontrast qo’shni sohalardan elektronlarning turli xil qaytishi hisobiga vujudga keltirilishi bilan ajralib turadi. Elektronning to’lqin uzunligi yorug’lik nurining to’lqin uzunligidan bir necha bor kichikdir. To’lqin uzunligi λ=0,005 nm bo’lganda elektron mikraskopning ajrata olish chegarasini hisoblab topish mumkin. Apertuda A=0,01 bo’lganda elektron mikraskopning ajrata olish chegarasi quyidagiga teng.
Bu qiymat optik mikraskopning ajrata olish qobiliyatidan ming martta kichikdir. Elektron mikraskoplarning kamchiligi. Elektron mikraskoplar yordamida tirik biologik obyektlarni o’rganish mumkin emasligi chunki bu obyektlar elektronlar dastasi ta’sirida yonib ketadi.
3. Skanerlovchi mikraskoplar.
Bunday mikraskoplarning ishlash prinsipi o’ta kichik zond yordamida obyektni skanerlashga asoslangan. Bu prinsip tufayli ajrata olish qobiliyatining difraksion chegarasini yengib o’tish mumkin.
O’tgan yoki qaytgan signal regestratsiya qilinadi va namuna yuzasi tapagrafiyasini uch o’lchamda EXM yordimida xosil qilishda foydalaniladi. Zond va namunaning o’zaro ta’siri prinspiga asosan skanlovchi mikraskoplar uch turga bo’linadi. 1-elektron; 2-atom kuchlanishli; 3-yaqin maydonli mikraskoplar. Ko’rinadigan nurlar sohasida ishlovchi yaqin maydonli rastrli skanlovchi mikraskop, bu mikraskoplar ichida eng qiziqarlisidir. Bu mikraskopda kantrast hosil qilish uchun yutilish polerezatsiya qaytish luminisentsa va boshqa xodisalardan foydalanish mumkin. Bu imkoniyatlar elektron va atom kuchlanishli mikraskopiyada mavjud emas. Bundan tashqari bu mikraskop nisbatan arzon va tekshirilayotgan ob’ektga zarari kam. Shuning uchun bu mikraskopdan tabiiy sharoitlarda biologik va meditsina pereparatlarini tekshirishda foydalanish mumkin. Bu mikraskopning ishlash prinspi ob’ektga nisbatan to’lqin uzunligidan kichik bo’lgan masofada optik zond yordamida skanirlashga asoslangan. Yorug’lik zondi vazifasini ko’zga ko’rinadigan yorug’lik to’lqin uzunligidan 10 – 20 marta kichik radiusga ega bo’lgan va chiqish tirqishiga ega bo’lgan o’zidan yorug’lik chiqaruvchi zondlar bajaradi.
