O‘zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

NOTA BENE !

Jazo tizimi ularning nisbiy og‘irligini inobatga olgan holda, yengilidan og‘iriga qarab qat’iy belgilangan tartibda joylashtirilgan, yagonaligi, o‘zaro bog‘langanligi hamda bir-birini to‘ldirganligi bilan ajralib turadigan davlat majburlov choralari (tizim elementlari)ning tadrijiy va to‘la-to‘kis ro‘yxatini tashkil etadi.

Har qanday tizim kabi jazolar tizimi kichik tizimlarni, ya’ni turli xil asoslar bo‘yicha toifalashtiriladigan va muayyan darajama-daraja bevosita bo‘ysunish tartibida bo‘lgan jazo turlarini qamrab oladi.

NOTA BENE !

Jazo turi – bu o‘z mazmuni va nomlanishi bilan ajralib turadigan, qonunda nazarda tutilgan jinoiy javobgarlikni amalga oshirishning aniq ko‘rinishdagi shaklidir.

Jazo tizimi tarkibiga quyidagi jazo turlari, chunonchi:

• 
  jarima;
  
• 
  muayyan huquqdan mahrum qilish;
  
• 
  majburiy jamoat ishlari
  
• 
  harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish;
  
• 
  axloq tuzatish ishlari;
  
• 
  xizmat bo‘yicha cheklash;
  
• 
  qamoq («d» bandi O‘zbekiston Respublikasining 2017 yil 29 martdagi O‘RQ-421-sonli Qonuniga asosan chiqarilgan – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2017., №13, 194-modda.) ;
  
• 
  intizomiy qismga jo‘natish;
  
• 
  ozodlikdan mahrum qilish;
  
• 
  umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazo turlari kiradi.
  

«Jazo turini jazo me’yori bilan almashtirish kerak emas. Jazo me’yori sud tomonidan mahkum etilgan shaxsga hukmda tayinlangan jazo turini bildiradi, shunday qilib, gap jinoyatning aniq turi va aniq belgilangan me’yorlarda (muddatda)gi jazo to‘g‘risida boradi. Bu sud jazoni shaxsga loyiq tarzda belgilaganligini, sodir etilgan jinoyat ishining og‘irlik darajasi va shaxsning jinoiy xususiyatlari nisbatlashtirganligini; sud tomonidan jinoiy harakatning nafaqat sifat, balki miqdoriy belgilari ham ta’riflanganligini va shuningdek, jinoyatni sodir etgan aybdor shaxsga nisbatan qaysi jazo turi tayinlanganligi va qay me’yorda «o‘lchab berilganligi» hukmda aks ettirilishini bildiradi».
Ko‘rsatilgan jazo turlarini birlashtirib turgan kichik tizimlar turli xil asoslar bo‘yicha tasniflanishi mumkin.
Masalan, qo‘llanish va ijro etish mustaqilligi darajasi bo‘yicha, ya’ni boshqacha qilib aytganda yuridik mavqe nuqtai nazaridan, jazo turlari uch xil kichik tizimlarga, chunonchi: asosiy, qo‘shimcha va aralash kichik tizimlarga bo‘linadi, bular esa ham asosiy, ham qo‘shimcha jazo tizimlari sifatida e’tirof etilishi mumkin. Mazkur bo‘linish davlat majburlovining aniq chorasini u yoki bu g‘ayriqonuniy qilmishni sodir etishda aybdor shaxsga nisbatan jazo qo‘llanishidagi jazo maqsadlari samaradorligiga turli darajada ta’sir ko‘rsatishidan kelib chiqadi. Xususan, qonun chiqaruvchi va sudlar jazoni o‘zining maqsadlariga erishishni ko‘proq darajada asosiy jazo turlarining qo‘llanishi bilan bog‘laydilar. Qo‘shimcha jazolar esa yordamchi xususiyatlarga ega bo‘lib, qo‘llanayotgan davlat majburlovi choralarining shaxsiylanishiga sababchi bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda, aralash toifadagi jazolar, aniq vaziyatlarga bog‘liq holda, ham asosiy, ham yordamchi ahamiyatga ega bo‘lishlari mumkin va shu munosabat bilan, muayyan hollarda ular yo asosiy yoki qo‘shimcha jazo deb tan olinishi mumkin.
Jazolarning yuqorida ko‘rsatilgan kichik tizimlarga bo‘linishi katta amaliy ahamiyatga egadir. Masalan, asosiy turdagi jazolar, ya’ni jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, majburiy jamoat ishlari, axloq tuzatish ishlari, xizmat bo‘yicha cheklash, ozodlikni cheklash, intizomiy qismga jo‘natish, ozodlikdan mahrum qilish, umrbod ozodlikdan mahrum qilish – bularning barchasi faqat mustaqil jazo turlari sifatida tayinlanishi mumkin va ularni davlat majburlovining boshqa choralariga qo‘shib tayinlash mumkin emas. Ularning o‘ziga xosligiga quyidagi xususiyatlar kiradi, chunonchi: JK maxsus qismidagi tegishli moddalari sanksiyalarida ular har doim ko‘rsatiladi; modda sanksiyasida ko‘rsatilmagan boshqa xil asosiy jazoning tayinlanishi, JK 57-moddasining holatlariga muvofiq, faqat yengilroq jazo turlarining qo‘llanishi va JK 74-moddasi tartibida jazoning ijro etilmagan qismini yengilroq jazo turi bilan almashtirish hollarida ruxsat etiladi.
Bundan tashqari, alohida hollarda uch yildan ortiqroq muddatga ozodlikdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari o‘rniga, sud JK 47- moddasining 2-qismiga muvofiq, xuddi shu muddatga xizmat bo‘yicha cheklash jazo turini qo‘llashi mumkin.