O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

2-mavzu: O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari. Buyuk ipak yo’li
Reja:

1. Davlat tushunchasi. Dastlabki davlatchilik va uning shakllari.

2. O‘rta Osiyodagi ilk davlatlar: Katta Xorazm, Baqtriya podshohliklari, So‘g‘d hokimligi.

3. O‘rta Osiyo xalqlarining ajnabiy bosqinchilarga qarshi olib borgan kurashlari

4 . O‘rta Osiyo ellin davlatlari tarkibida Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlari.

5. Mahalliy davlatchilikning tiklanishi va rivojlanish bosqichlari. Qadimgi Dovon, Qang‘ davlatlari, Xorazm podshohligi.

6. Kushon saltanatining tashkil topishi va yuksalishi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

7. Buyuk ipak yo‘li –G‘arb bilan Sharqni bog‘lovchi asosiy omil.

Qadimshunoslarning ko‘plab topilmalariga, "Avesto" va boshqa yozma manbalarga tayanib aytish mumkinki, mil.av. I ming yillikning birinchi yarmida, aniqrog‘i taxminan 2700 yil ilgari Markaziy Osiyoda Katta Xorazm, Baqtriya, so‘ng Sug‘diyona, Marg‘iyona deb ataluvchi davlat tuzilmalari paydo bo‘ladi.

Davlat, davlatchilik o‘z mohiyati bilan insonlarning dolzarb talablarini, tub ehtiyojlarini amalga oshirishga, ularning huquqlarini himoya qilishga, jamiyatda barqarorlik o‘rnatish va uni saqlashga mo‘ljallangan dargoh, u muayyan jamoa, elat, xalq tomonidan tashkil etilgan maxsus guruh bo‘lib, uning ma'lum huquqlarga ega bo‘lgan vakillari mavjud. Davlat siyosiy tashkilot sifatida jamiyatni uyushtiradi, hokimiyat bilan xalqni uyqunlashtirishga harakat qiladi. Bir faylasuf-davlatni barpo qilishdan maqsad odamlarga jannat yaratish emas, balki jamiyatda do‘zax bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslikdir, degan ekan. Balki alloma qaqdir. Chunki jamiyatda barqarorlik bo‘lsa, odamlar farovon hayotni o‘z mehnatlari bilan yaratadilar.

"Avesto" kitobidagi va boshqa ma'lumotlarga ko‘ra, qadimda, Taxminan bundan 3-3,5 ming yil muqaddam O‘rta Osiyo jamiyati alohida yirik oilalardan tashkil topgan ekan. Urug‘ jamoasi (vis) yerga egalik qilgan, bir nechta bir-biriga yaqin bo‘lgan urug‘lar qabilaga birlashgan. Nisbatan yirik qabilalar esa muayyan hududda birgalashib yashaganlar. Bu birlashma dag‘yo degan nom olgan. Viloyat boshlig‘i dag‘yopati, deb atalgan. Ana shu uyushma dastavval harbiy-siyosiy birlashma sifatida paydo bo‘lgan. Ular o‘zi yashagan hududni mudofaa qilgan. Sug‘orish ishlarini uyushtirgan va boshqarib borgan. Qabila boshliqlari vaqti-vaqtida to‘planib, kengashib turishgan. Bular dastlabki davlatchilikning alomatlari edi. Iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot jarayonida jamiyatning siyosiy tuzilmasi davlat va uni boshqaruv tizimi muttasil takomillashib borgan. Xususan, davlatlar paydo bo‘lishining osiyocha ishlab chiqarish usuliga asoslangan "Sharq yo‘li" bo‘lib, unda iqtisodiyotning asosini sug‘orma dehqonchilik tashkil etgan. Binobarin, yer va irrigatsiya inshootlari davlatning mulki bo‘lgan. Shuningdek, dehqonchilik jamoasi jamiyatning birlamchi yacheykasi, ya'ni xujayrasi hisoblangan. Aholining katta qismini safarbar etish zarurati esa, qat'iyatli boshqaruvchilar tabaqasining shakllanishiga olib kelgan.

O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig’i-alohida tarixiy-geografik va tarixiy-madaniy hududdir. Uning sivilizatsiyasi Amudaryo va Sirdaryo tufayli ko‘p ming yilliklar mobaynida vujudga keldi. Bu mintaqada yuzaga kelgan davlatlar qadimgi davrlarda ham, o‘rta asrlarda ham umumiy belgilar bo‘lishiga qaramay, Markaziy Osiyoning boshqa qismlaridagi davlatlardan o‘ziga xos belgilariga ko‘ra ajralib turgan. O‘rta Osiyodagi ikki daryo oraliqi hududi doirasining o‘zida ham shimoliy viloyatlar (Xorazm) va janubiy viloyatlar (Baqtriya) ayniqsa qadimgi davrlarda etnik va madaniy, til va yozuv, davlat qurilishi tizimi jihatidan bir-biridan farq qilgan. Bu har bir viloyatga xos bo‘lgan madaniy-genetik tiplar, darajasi qar bir viloyatda turlicha bo‘lgan o‘troq va ko‘chmanchi xalqlarning raqobatlashuvi bilan belgilangan.

Qadimgi davrda O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘ida davlat birlashmalarining har xil shakllari mavjud bo‘lgan:

1. Davlat tipi-podsholik. Boshqaruv shakli-mutlaq monarxiya.

2. Davlat tipi-konfederativ podsholik. Boshqaruv shakli-cheklangan monarxiya. Ular odatda qabila boshliklari yoki o‘z tangasini zarb qiluvchi urug‘ boshliqlari tomonidan boshqariladigan bir nechta mustaqil o‘lkalardan iborat bo‘lgan.

3. Davlat tipi-mulkka egalik qilish. Boshqaruv shakli-qabila doxiylari yoki urug‘ boshliqlarining meros qilib qoldiriladigan hokimiyati. O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evolyutsiyasini (taraqqiyotini) bir necha davrlarga ajratib ko‘rsatish mumkin.

1-davr milod.av. II ming yillikning II yarmi - O‘zbekiston janubida davlatchilik tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo‘ldi. Davlatning bunday namunasi Jarqo‘tonda topilgan.

2-davr miloddan avvalgi I ming yillikning boshi Xorazm, Baqtriya, So‘g‘d tarixiy-madaniy viloyatlarining shakllanishi.

3-davr mil.av. VI-V asrlarda Ahmoniylar bosqini va O‘rta Osiyoning Ahmoniylar davlati tarkibiga kirishi natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus.

4-davr miloddan avvalgi IV-II asrning yarmi A.Makedonskiy bosib olgandan boshlab Yunon-Baqtriya podshohligining qulashigacha. Bir vaqtning o‘zida mahalliy davlatchilikning tiklana borishi.

5-davr m.av. II yerning yarmi va mil. I asri boshi Mahalliy davlatlar: Kang, Xorazm podshohligi So‘g‘d, Dovon davlatlarining mustahkam lanishi va yanada rivojlanishi.

6-davr mil. I asri boshidan III asr yarmigacha mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. O‘zbekiston janubiy hududlarining Kushon imperiyasi tarkibiga kirishi.

II

"Avesto" hamda yunon mualliflarining guvohlik berishicha, miloddan avvalgi VII-VI asrlarda O‘zbekiston hududida So‘g‘diylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yashaganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vodiysida dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘plab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda bu hudud So‘g‘da ("Avesto"da), Suquda (Bexistun yozuvlarida), Arrian, Strabon, Kursiy Ruf asarlarida esa So‘g‘diyona deb nomlangan.

Amudaryoning quyi oqimida yashaydigan o‘troq dehqon elatlari xorazmliklar bo‘lgan. Ularning yurti Xvarizam ("Avesto"da), Xvarazmish (Bexistun yozuvlarida), Xorasmiya (Arrian, Strabon asarlarida) deyilgan.

So‘g‘diylarning eng yaqin qo‘shnilari baqtriyaliklar bo‘lib, ularning yurti Surxon vodiysi, Afg‘onistonning shimoli, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashgan. Yozma manbalarda u Baxdi ("Avesto" da), Baqtrish (Bexistun yozuvlarida) deb nomlangan. Yunon - rim mualliflari uni Baqtriana yoki Baqtriya deb ataganlar.

Amudaryo bo‘ylarida ko‘chmanchi massaget qabilalari yashaganlar. Markaziy Osiyoning tog’lik, cho‘l va sahro yerlarida asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan saklar istiqomat qilishgan. Miloddan avvalgi VI asrda ular o‘z yerlarini turli qabilalar hujumidan himoya qilish uchun harbiy - ittifoq tuzadilar.

Qadimgi rim va yunon tarixchilarining yozishlaricha, saklar uch ijtimoiy guruhga bo‘lingan. Ularning ko‘pchilik qismi sakatigraxauda, ya'ni o‘tkir uchli kigiz qalpoq kiyib yuruvchi saklar deb atalgan. Ular hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy Qozog‘iston yerlarida yashaganlar. Ikkinchi guruh sakatiaydarayya, ya'ni daryoning narigi tomonida yashovchi saklar deb atalgan. Ular Orol dengizi bo‘ylarida, Sirdaryoning quyi oqimida yashaganlar. Pomirning tog’li tumanlarida va Forg’onada saka-xaumovarka deb ataluvchi saklar yashaganlar.

Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda yuqorida ko‘rsatilgan o‘lkalarda yashovchi aholi ilk davlat uyushmalarini tashkil etganlar. Bu davlat uyushmalari o‘zining ma'lum hududi, chegaralariga ega bo‘lib, iqtisodiy-geografik makon-katta bir viloyat sifatida shakllanib borgan. Bu davrlarda Xorazm, Baqtriya, Marqyona, So‘g‘diyona, Farg‘ona kabi viloyatlar mavjud edi. Ahmoniylar bosqiniga qadar o‘lkaning asosiy qismini birlashtirib turuvchi siyosiy markaz shimolda Xorazm, janubda Baqtriya hisoblangan.

"Katta Xorazm" davlat uyushmasi ittifoqi hududi hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki uning atroflari-hozirgi Qoraqalpoqiston, Marv hamda Amudaryoning quyi oqimigacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. Yunon tarixchisi Gerodot ma'lumotiga ko‘ra qadimda Oqs (Amudaryo) bo‘ylab 360 dan ziyod sun'iy kanallar, suv inshootlari mavjud bo‘lgan. Dehqonchilikda dukkakli ekinlar, meva-sabzavot yetishtirishga e'tibor ko‘p bo‘lgan. Paxtachilik rivoj topa boshlagan. Qal'aliqir, Ko‘zaliqir, Janbosqal'a kabi shaharlar barpo etilgan. Paxsa, xom qisht ishlatiladi, binolarning tashqi va ichki ko‘rinishlari ko‘rkamlashadi. Davlatni mustahkamlash maqsadida poytaxt va boshqa shaharlar qalin va mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan edi. Ichki va tashqi savdo-sotiq yuksak darajada rivojlandi hunarmandchilik sohalari, tog’-kon ishlari rivoj topadi. Chorvachilikda ot, tuya, qo‘y-echkilar boqishga e'tibor kuchayadi. Tabiiyki, bu jarayonda dastlabki davlat tizimining uyushtiruvchilik o‘rni o‘sib borgan. "Avesto"da ta'kidlanishicha, Xorazmning qadimiy sulolasi Siyovushiylar bo‘lgan.

Xorazm davlati miloddan av. VI asrgacha o‘z mustaqilligini saqlab qola olgan. Xorazmning mustaqil davlat sifatida saqlanib qolishiga uning mukammal harbiy bazasi sabab bo‘lgan. Harbiy qism mustahkam otliq va piyoda askarlardan iborat bo‘lib, yaxshi qurollangan va qattiq intizomga rioya qilgan edilar. Markaziy Osiyodagi yana bir qadimgi davlat uyushmasi - Baqtriya edi. Bu davlatning hozirgi Surxondaryo, qisman Qashqadaryo viloyatlari, janubiy Tojikiston va shimoliy Afg‘oniston hududlarida joylashganligi ma'lum. Uning poytaxti Baqtro (hozirgi Balx) shahri, podshohlaridan biri Oqslart ismli shaxs bo‘lgan. Gerodot Baqtriyani Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga oladi. Qadimgi Baqtriya tabiiy boyliklari tufayli Xitoy, Hindiston, Misr, Bobilga qadar mashxur bo‘lgan. Masalan, Badaxshon lojuvardi (lazuriti) boshqa yurtlarda ham qadrlangan.

"Avesto"da Baqtriya eng go‘zal o‘lkalardan biri sifatida ta'riflanadi. Unga qarashli Vaxsh vodiysi unumdor bo‘lib, dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan. Hunarmandchilik ayniqsa zargarlik keng rivojlangan edi.

Eronda saroy tabibi bo‘lib ishlagan yunon tarixchisi Ktesiyning yozishicha, Baqtriya miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda qudratli davlat bo‘lgan. Bu davlat bir qancha mahalliy hokimliklarni birlashtirgan harbiy demokratiya tipidagi davlat edi. Baqtriya hukmdorlari oltin va kumush tangalar zarb etganlar.

"Baqtriya" nomi Esxilning eramizgacha bo‘lgan 472 -yili sahnaga qo‘yilgan "Forslar" tragediyasida ham uchraydi. Ko‘plab mualliflar baqtriyaliklarga "ko‘p sonli", "jangavor" va "botir" xalq sifatida tavsif beradilar. Mamlakatda mustahkamligi sababli “zabt etib bo‘lmaydigan” ko‘plab joylar, shu jumladan, poytaxt Baqtr (Balx) bor edi, deb hisoblaganlar.

So‘g‘diyona hokimligi ham qadimgilardandir. Uning hududlari hozirgi O‘zbekistonning Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlari, Tojikistonning Panjikent, O‘ratepa va Xo‘jand yerlarini o‘z ichiga olgan. Hokimlik poytaxti Maroqanda (Samarqand) bo‘lgan. Aholi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik bilan band bo‘lgan. Shaharsozlik kengayib borgan. Eng qadimgi shahar Afrosiyob taxminan 2750-2800 yil muqaddam tashkil topgan. So‘g‘d tili o‘sha paytlardayoq jahon savdo tili darajasiga ko‘tarilgan. Bu davlat qo‘shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq, tijorat ishlarini yo‘lga qo‘ygan.

Ilk davlatchilik asoslarining vujudga kelishida shahar madaniyatining o‘rni kattadir. 2750-2760 yil avval Maroqanda shahar qiyofasini olaboshladi. So‘ng Xiva, Buxoro, Termiz, Xazorasp, Kesh, Quva kabi shaharlar paydo bo‘ldi.

Osiyoda shahar madaniyati, davlatchilik va ilk sinfiy jamiyat so‘nggi bronza davrida, eramizgacha bo‘lgan II yillikning ikkinchi yarmida shakllana boshlagan. Bunga Jarqo‘tonni misol qilib keltirish mumkin. Miloddan oldingi 1 ming yillikning birinchi choragida esa Baqtriya, So‘g‘d, Xorazm tarixiy-madaniy viloyatlari shakllandi, boshqaruv usullari asta-sekin takomillashib bordi.

Mil. av. VI asr boshlarida vujudga kelib kuchayib borgan ahmoniylar davlati atrofidagi bir qancha hududlarni bosib oladi va bu sulola Eronda yirik saltanat barpo etadi. So‘ng ular 545 yildan boshlab O‘rta Osiyoga bir necha bor harbiy yurishlar qiladi, lekin massagetlarning qarshiligiga duch keladi. Ahmoniylar podshosi Kir II ning qo‘shinlari Markaziy Osiyoga qilgan ikkinchi yurishida ham mahalliy aholining qattiq qarshiligiga uchraydilar. Mil. av. 530 yilda Kir II massagetlar ustiga yangi yurish qilganda bosqinchilarga qarshi kurashga malika To‘maris boshchilik qiladi. Bu janglarda ahmoniylar katta talofot ko‘radi, Kir II esa o‘ldiriladi.

Miloddan avvalgi 522 - yilda Eronda hokimiyat tepasiga kelgan Doro I ga qarshi Marqiyonada keng xalq ommasi Frada boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘taradi. Ammo u shafqatsizlik bilan bostiriladi. Bunday harakatlar keyingi davrlarda ham davom etib, mil.av 519-518 yillarda Doro I Markaziy Osiyodagi sak qabilalari ustiga yurish qiladi. Bu janglarda mahalliy aholining ko‘pchiligi o‘ldirilib, bir qismi asir olinadi. Saklarning bosqinchilarga qarshi kurashida otboqar -Shiroq kabi mardonavor vatanparvarlar jonbozlik qiladilar.

Xullas, uzoq yillar davomidagi ahmoniylarning O‘rta Osiyo hududiga harbiy yurishlari natijasida bu o‘lka katta Eron imperiyasi tarkibiga qo‘shib olindi. Ahmoniylar yurtimizda deyarli 200 yil mobaynida hukmronlik qildilar. O‘sha paytlarda O‘rta Osiyo to‘rt satraplikka (viloyatga) bo‘lindi - Eron amaldorlari boshliq etib tayinlandi. Mahalliy aholi ahmoniylarga katta miqdorda kumush hisobidan soliq to‘lar edi. Shuningdek, soliq sifatida qimmatbaho toshlar, chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlari ham Eron podsholariga "sovg‘a" etilar edi.

Mil.av. IV asrda qadimgi dunyo tarixida bir qancha siyosiy o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. Bu davrda makedoniyaliklar ahmoniylarga qaqshatg’ich zarba beradi. Mil.av. 336 yilda Makedoniya taxtiga Filippning o‘g‘li 20 yoshli Iskandar o‘tirdi va dunyoni zabt etishni davom ettirdi. Natijada mil.av. 329 yilning bahorida uning qo‘shinlari Amudaryo bo‘ylariga yetib keldi va O‘rta Osiyoni istilo etishga kirishdi. Amudaryodan suzib o‘tgan yunon-makedon qo‘shinlari dastlab Navtaka viloyatiga, so‘ng So‘g‘diyonaning poytaxti Maroqanda shahriga yo‘l oladilar. Lekin bu yerda bosqinchilarning harbiy yurishlari og‘ir kechdi. So‘g‘dlar o‘z yerlarining ozodligi va mustaqilligini mardonavor himoya qildilar. Bu yunon-makedon qo‘shinlariga qarshi kurashning birinchi bosqichi edi.

Baqtriya va So‘g‘diyonaning barcha joylarida Iskandarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tariladi. Miloddan avvalgi 329 yilning ko‘zida boshlangan bu qo‘zg‘olonlarga mahalliy sarkardalardan bo‘lgan Spitamen boshchilik qildi. Samarqandda Iskandar qoldirib ketgan harbiy garnizonni qirib tashlab, shaharni egalladi.

Natijada Iskandar Zarafshon aholisidan qattiq o‘ch olish niyatida o‘z qo‘shinlari zarbasini tinch aholiga qaratdi. So‘g’diyona, Baqtriya o‘lkasida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar yunon-makedon zulmidan ozod bo‘lishga qaratilgan bo‘lib Iskandarning "varvarlarni" osonlikcha bosib olmoqchi bo‘lganini chippakka chiqardi. Lekin harbiy kuch-qudrat jihatidan Iskandar qo‘shini ustun edi. Uzoq vaqt shafqatsiz davom etgan janglarda yunonlar g‘alaba qozondi. Spitamenning halokati bilan yunon-makedon bosqinchilariga qarshi ozodlik harakati to‘xtab qolmadi. Harakatning ikkinchi bosqichi yakunlandi, xolos. Bosqinchilar uchun So‘g‘diyonadagi ahvol xavfli bo‘lib qolaverdi. Ularga qarshi harakatning uchinchi bosqichida qo‘zg‘olonchilar mahalliy zodagonlar boshchiligida tog’ qal'alarida kurashni davom ettirdilar. Yunon askarlari anchagina toliqqan charchagan edi. Bundan epchillik bilan foydalangan "Qadimiy Xorazm" podshoh Farasman vaziyatga qarab murosa qiluvni afzal ko‘rdi. Iskandar Zulqarnayn Baqtriya So‘g‘diyonani zabt etganda Farasman o‘z qo‘shiniga bosh bo‘lib sovg‘a-salomlar bilan Iskandar huzuriga borib, unga Xorazmni zabt etmaslikni iltimos qiladi va oqibatda diplomatik usullarni ishlatganligi tufayli Xorazm o‘z mustaqilligini saqlab qoladi.

Nihoyat, Iskandar So‘g‘diyona va Baqtriya aholisining qarshiligini kuch bilan yenga ololmasligiga ishongandan so‘ng mil. av. 328 yildan boshlab turli yo‘llar bilan ularga yaqinlashishga, munosabatlariga iliqlik kiritishga harakat qiladi. Natijada, u zardushtiylik dinini qabul qildi, mahalliy zodagonlar Oqslart, Sisimitr, Xorien qabilarning mulklarini ham qaytarib berdi, ular bilan qarindoshchilik aloqalarini o‘rnatdi. Mahalliy zodagonlarning deyarli barchasi asta-sekin Iskandar hokimiyatini tan olib, uning xizmatiga o‘tdilar. Mil.av. 327 yilning oxirlarida qo‘zg‘olonlar bostirilib, O‘rta Osiyo Iskandar hukmronligi ostida qoldi. Shunday qilib, So‘g‘diylarning yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida olib borgan kurashi tugadi. Iskandar qo‘shinlariga qarshi kurash olib borar ekan, mintaqa xalqlari mislsiz jasorat ko‘rsatdi. Ular o‘z davrining yuksak harbiy san'ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Yunon qo‘shinlari bunday qattiq qarshilikka hech qayerda uchramagan edilar.

O‘rta Osiyo xalqlari ahmoniylar zulmidan qutulib, yunon-makedon asoratiga duchor bo‘ldi. Bu zulmdan qutulish uchun So‘g‘diyonaga 150 yil, Baqtriyaga 180 yil lozim bo‘ldi.

So‘nggi yillarda topilgan ko‘plab arxeologik yodgorliklar Amudaryoning o‘ng va so‘l qirg‘og‘i aholisining qadim madaniyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Bosqinchilik yurishlaridan keyin Markaziy Osiyo aholisi ahmoniylar ta'siri ostida bo‘lgan davlatlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lganlar. Yunon-makedon yurishlari natijasida esa mintaqamizga yunon (ellin) madaniyati kirib keldi.

Mavzuga yakun yasar ekanmiz, umumiy xulosa qilib shuni ta'kidlash joizki, qadim o‘lkamiz da mil.av. ikki ming yillikning oxirlarida sug’arma dehqonchilik, ixtisoslashgan hunarmandchilik, metallurgiya, shaharlar, jamiyatning tabaqalanishi, davlatchilik, xususan, "voha davlatchiligi", "shahar davlatlar" kabi ilk sivilizasiya belgilari paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Bunga Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyona davlat tuzilmalari, - ularning uyushtiruvchilik faoliyati ishonchli dalildir. Shu bilan birga, mintaqamiz xalqi ajnabiy bosqinchilarga qarshi uzoq yillar davomida kurash olib bordi va bu jarayonda davlatchiligimiz takomillasha bordi.

Tarixiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, davlatchilik jamiyatning ichida o‘z ichki qonuniyatlari asosida paydo bo‘ladi, rivojlanadi. Ya’ni davlat tuzilmasi tashqaridan tayyor holda ko‘chirilmaydi, ma'lum jamiyat bag‘rida tug‘iladi. O‘zbek davlatchiligi taraqqiyoti ham bundan mustasno emas. U miloddan av. II ming yillik o‘rtalaridan hozirgacha bo‘lgan uzluksiz taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi.

Ulkan saltanatga asos solgan Aleksandr Makedonskiy miloddan avvalgi 323 yilda vafot etadi. Uning vafotidan keyin bepoyon davlat uch qismga: Makedoniya, Misr va Suriyaga bo‘linib ketadi. Bu davlatlar Aleksandrning eng yaqin safdoshlari tomonidan boshqariladi. Uzoq davom etgan o‘zaro urushlardan keyin, miloddan avvalgi 312 yilda lashkarboshilardan biri Salavk Bobil davlati hukmdori bo‘ladi. Salavkiylar davlati tarkibiga Mesopotamiya, Eron, Parfiya, Natriya, So‘g‘diyona davlatlari kirgan edi.

Salavkiylar davlatida boshqarish tizimi uch bo‘g’indan: satraplar, eparxlar va giparxlardan - iborat bo‘lgan. Shu bois Salavk Markaziy Osiyo yerlarini satrapliklarga bo‘lib boshqarar edi. Ularga o‘ziga yaqin kishilardan satraplar tayinlardi.

Salavk I mil.av. 293 - yilda o‘g‘li Antioxni sharqiy viloyatlar: Parfiya, Baqtriya, So‘g‘diyona hukmdori qilib tayinlaydi. Bu hududlar harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgani sabab, savdo yo‘llari bo‘ylab shahar va boshqa manzilgohlar qurdirgan edi.

Antiox I davrida Baqtriya hayotida dastlabki tangalar-kumush, mis draxm va tetradraxmlar (pul birligi) zarb qilingan. Urushlar tufayli izdan chiqqan turmush So‘g‘diyona, Baqtriyada tiklana boshladi va savdo-sotiq, dehqonchilik, hunarmandchilik rivojlana boshladi. Bu davrda Baqtriya madaniyatida yunon madaniyatining ta'siri birmuncha kuchaydi.

Hududga yunon yozuvi, yunon og‘irlik o‘lchov birliklari, pul munosabatlari, hunarmandchilik va ellin san'ati kirib keladi. Moddiy va badiiy madaniyat, savdo va shahar sozlik yangicha yo‘nalishda rivojlana boshlaydi. O‘z navbatida, yunonlar mahalliy madaniyat va an'analarni qo‘llay boshlaganlar. Natijada, aralash madaniyatning-yunon va mahalliy sharq madaniyatininig tashkil topish jarayoni yuzaga keldi.

Antiox I ning g‘arbga qilgan harbiy yurishlari natijasida sharqiy viloyatlar ma'lum darajada uning e'tiboridan chetda qoldi. Bundan foydalangan sharqiy viloyatlar mustaqil siyosat yurita boshlaydilar. Natijada mil.av. 250 yillarga kelib, O‘rta Osiyoda salavkiylar davlatidan ikkita-Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari ajralib chiqadi. Yunon-Baqtriya davlati salavkiylar sulolasidan bo‘lgan Diodot davrida tashkil topadi. Bu davlat Baqtriya hududida bo‘lib poytaxti shimoliy Afg‘onistondagi Baqtro (Balx) shahri bo‘lgan, yunonlar boshqargan. Hukmdorlardan Yevtidem, Demetriy, Evkratid davrlarida Hindistonning shimoli-harbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi katta yerlar bosib olinadi.

Yunon-Baqtriya davlatida hokimiyat podshoh tomonidan boshqarilgan edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo‘lingan. Viloyat hokimlari esa podshohga bo‘ysungan. Yunon-Baqtriya podshohligi davrida O‘rta Osiyoda dehqonchilik, hunarmandchilik va shaharsozlik rivojlanganini, madaniy hayot o‘sganligini arxeologik topilmalardan bilish mumkin. Yunon-Baqtriya davlatida tangalar hukmdor tasviri bilan zarb qilingan. Termiz, Taxti-Sangin, Denov, Hampirtepa Afrosiyobdan topilgan yodgorliklar bu davlatning ijtimoiy madaniy hayotda ellinlar madaniyatining sezilarli ta'siri bo‘lganligidan darak beradi.

Osiyoning tub joy aholisi o‘zlarining qadimiy madaniyatlari, an'analariga sodiq qoldilar. Shu bilan ular ellin madaniyatining afzal tomonlarini qabul qiladi. Yunon-Baqtriya podshohligi davrida deyarli barcha viloyatlarda iqtisod va madaniyat yuksaladi.

Mil av. II asrning o‘rtalariga kelib Yunon-Baqtriya davlati o‘z qudratini yo‘qota boshlaydi. II asrning uchinchi choragiga kelib bu davlat Sharqiy Turkiston orqali kirib kelgan Yue-chje qabilalari hujumi natijasida inqirozga uchraydi.

II

Mil. av. III asr oxiri- mil.av. II asrda Farg‘ona Dovonda, So‘g‘dda alohida shahar -davlatlar shakllanadi. Ayni shu davrda Qang‘ davlati qaror topishi yuz bergan. Bu davlatlarning har biri o‘z tangalarini zarb etgan.

Tadqiqotchi olimlarning fikriga ko‘ra, Farg‘ona vodiysida davlatchilik V-IV asrlarda paydo bo‘lgan. Mil. av. II-I asrlarga oid Xitoy manbalrida qadimgi Farg‘ona keng, boy va ko‘p aholili, 70 dan ortiq katta va kichik shaharlari bor deb tilga olinadi. "Polona" bu Farg‘onaning xitoycha talaffuz etilishidir. Xitoy manbalariga ko‘ra mil.av. II asrda Farg‘onada 300 yaqin aholi yashagan. Vohada shaharlar ko‘p bo‘lib, poytaxti Ershi shahri (hozirgi Marhamat) bo‘lgan. Dovon qishloq xo‘jaligi yuksak darajada rivojlangan mamlakat edi. Dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi o‘troq aholi bilan bir qatorda, Farg‘onaning cho‘l va dasht hududlarida ko‘chmanchi chorvador aholi ham yashagan. Manbalarda bu ko‘chmanchilarning ot ustida turib hamon otishga mohir ekanliklari haqida qayd etiladi. O‘sha davrda Dovon davlati o‘zining "afsonaviy" va "samoviy" otlari bilan shuxrat qozongan. Dovon arg‘umoqlari mamlakatdan tashqarida ham xususan, Xitoyda qadrlangan. Dovonliklar usta savdogar hisoblanganlar va foyda ustida raqobatlashganlar. Mil.av. II asrning oxirlarida Xitoy imperatorlari Dovonni bosib olishga bir necha bor harakat qiladilar. Ammo Xitoy qo‘shinlari istexkomga aylantirilgan Dovon qal'alarini sindirishga ojizlik qiladilar. Shuningdek, qo‘shni davlatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan dovonliklar xitoyliklar ta'siriga tushmasdan o‘z mustaqilliklarini saqlab qola oladilar.

Qadimgi Farg‘ona davlati ancha adolatli va demokratik jamiyat hisoblangan. Podshoh davlat ishlarini Oqsoqollar kengashiga suyangan holda yuritgan. Oqsoqollar kengashi doimiy bo‘lib, unda davlatning eng muhim masalalari muxohama qilingan. U o‘ziga xos qonun chiqaruvchi organ vazifasini bajargan. Mamlakat hududlari shaharlar va vohalarga bo‘lingan holda boshqarilgan. Har bir shahar, vohaning o‘z hukmdori bo‘lgan.

Ichki tartibni saqlash, mamlakatni tashqi dushmanlardan himoya qilish uchun Dovonda asosan piyoda askarlar va suvoriylardan iborat bo‘lgan 60 ming kishilik qo‘shin mavjud bo‘lgan. Jangchilar zarur oziq-ovqat mahsulotlari bilan o‘zlarini o‘zlari ta'minlaganlar. Dovon o‘zining butun tarixi davomida yirik imperiyalar va kuchli davlatlar ta'siri ostiga tushmasdan o‘z siyosiy erkinligini saqlab kelgan.

Qang‘ davlati mil.av. III asrning boshlarida Yunon-makedon hukmronligiga qarshi kurashlar va ichki nizolari keskinlashuvi natijasida paydo bo‘lgan. Bu davlat hududi dastlab Sirdaryoning o‘rta oqimidagi yerlar (Toshkent vohasi hamda unga tutash tog‘ va cho‘l zonalari)dan iborat edi. Mil.av. II asrning boshlariga kelib Qang‘ davlatining yerlari birmuncha kengayib, sharqda Farg‘ona vodiysi shimoliy - sharqda Yue-chje qabilalari bilan, shimoli – g‘arbda Sarisuv daryosi, g‘arbda Sirdaryogacha borgan. Bu katta hudud Toshkent vohasini, Talas vodiysini va qisman Chu daryosining quyi oqimidagi hudud Qang‘ davlatining asosiy yerlari hisoblangan. Bu davlat iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha rivojlangan edi. Davlatning taqshi siyosati qo‘shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatish, keskinlashgan vaziyatning oldini olish va o‘z hududida osoyishtalik o‘rnatishga qaratilgan edi. Shu bilan birga payti kelganda kuchsizlanib qolgan qabilalarga, viloyatlarga hujum qilib ularni qaram qilishga harakat qilgan.

Qang‘ davlatining asosiy aholisi o‘troq va yarim o‘troq bo‘lib uning hududida ko‘chmanchi chorvadorlar ham yashar edi. O‘troq aholi asosan vodiyda yashab, dehqonchilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan. Sun'iy sug‘orish ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.

Chorva mollarining ko‘pchiligi qisman ko‘chmanchi va yarim o‘troq holda yashovchi aholi ixtiyorida bo‘lgan. Qang‘ podshohlari, ya'ni xoqonlari va ularning xonadoniga yaqin kishilar boy chorvadorlardan bo‘lgan. Qang‘ hukmdorlarining markaziy shaharlari ikkita bo‘lib, yozni ’trorda, qishlovni Qang‘dizda (uning harobalari Toshkent viloyati Oqqo‘rg‘on tumanida) o‘tkazar edilar.

Qang‘liklarda ko‘plab qal'a va ko‘rganlar bo‘lib, ular dushman qamal iga bardosh beradigan qilib qurilgan. Ularda hunarmandchilikning turli sohalari yaxshi rivojlangan. Qang‘ harobasidan, hoshtepa va Toshkent vohasi boshqa tepaqo‘rg‘onlardan topilgan arxeologik ashyolar Qang‘ davlati madaniyatining namunasi hisoblanadi.

Manbalarda Qang‘ hukmdorlarining nomlari tilga olinmaydi, odatda ular o‘zlarining ismlari bilan birga urug‘ nomini ham qo‘llaganlar va "Qang‘ xonadoni hukmdori xoqon" deb ataganlar. Qang‘lilar uchun "xalq qo‘shin" tushunchasi xos bo‘lib, bunda har bir erkak-oila boshlig‘i ayni paytda safda turishga tayyor askar hisoblangan. Shu bois Qang‘ davlati qo‘shinlarining soni ulardagi oilalar soniga teng bo‘lgan. Davlatda saylangan hukmdorlarning hokimiyati oqsoqollar Kengashiga tayangan va ularning huquqlari kengash tomonidan cheklab qo‘yilgan. Harbiy yo‘lboshchilik hukmdorning vazifasi hisoblangan. Shuningdek, qo‘shni davlatlar diplomatik muzokaralar olib borish vakolatiga ega bo‘lgan. U diniy marosimlarni ado etishda ham bosh-qosh bo‘lgan. Aholi asosan quyosh xudosi Mitraga va boshqa ilohlarga topingan.

Qang‘ davlati o‘ziga boshqa qabilalarning qo‘shib olinishi hisobiga o‘ziga xos konfederativ podshohlik tashkil qilib, mustahkam langan. Har bir qabila boshlig‘i harbiy yo‘lboshchi sanalib, o‘z bayroq turlari va urug‘ gerblariga ega bo‘lganlar. Urush sharoitida xoqon bayrog‘i ostida jang qilganlar. Qabila-urug‘ boshliqlariga viloyat va tuman boshliqlari bo‘ysungan. Mil.av. III asrda paydo bo‘lgan bu davlat mil. III asriga kelib parchalanib ketdi.

Miloddan avvalgi IV-II asrlarda qadimgi Xorazm mustaqil davlat bo‘lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu hol Xorazmda o‘ziga xos mahalliy davlatchilik tizimi rivojiga muhim omil bo‘ldi. Davlat tipi - podshohlik bo‘lib, boshqarish shakli mutloq monarxiya, ya'ni yakkahokimlik edi. Milodiy I asrdan boshlab Xorazmda Afrigidlar sulolasi hokimlik tepasiga kelgan va 700-800 yil davomida hukmronlik qilgan. Bu davrlarda podshohlikda markazlashtirilgan tartibda tanga zarb qilingan va hokimiyat sulolaviy tarzda meros bo‘lib qolgan.

Zarb qilingan tanga pullarda Artov, Artamux, Vazamir kabi Xorazmshohlar ismlari uchraydi.

Arxeologik tadqiqotlar natijasida Xorazm hududlaridan ko‘plab yodgorliklar topilgan. Jonbosqal’a, Qo‘yqirilganqal'a, Tuproqqal'a shular jumlasidandir. Bu shaharlar atrofi mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. Devorlarda shinaklar va minoralar mavjud bo‘lgan. Ko‘xna shaharlarning asosiy inshooti ulkan qal'a bo‘lib, Xorazm hukmdorlarining qarorgohi bo‘lgan. Tuproqqal'ada ikki qavatli binolar bo‘lib, ulardan turli maqsadlarda foydalanilgan. Tashqari xonadonlarda maxsus qabulxonalar, ya'ni "shohlar koshonasi" ham bo‘lgan. Qabulxonaning devorlari va supalari turli tasvirlar bilan bezalgan. Shuningdek, bu qal'ada yozuv namunalari ham topilgan.

Xorazmda dehqonchilik va hunarmandchilik yuqori darajada rivojlangan. Shaharlar muhim savdo yo‘llarida joylashgan.

III

Kushon podshohligi. Spitamen qo‘zg‘oloni mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng mil.av. IV asr oxirlarida asli O‘rta Osiyoda yashagan massaget-tohar qabilalarining katta bir qismi Sharqiy Turkistondan to Mug‘iliston chegaralarigacha bo‘lgan hududlarga ko‘chib o‘tganlar. Ana shu qabilalar tarixi bilan bog‘liq mil.av. IV asr oxirlari va milodning V asriga oid ma'lumotlar Xitoy manbalaridan olinganligi sababli qabila, urug‘, shaxslar, joy va shahar nomlari xitoycha nomlar bilan berilgan. O‘rta Osiyodan Sharqqa tomon ko‘chib o‘tgan massaget-toharlar Xitoy manbalarida yue-chjelar nomi bilan atalganlar. Xitoyning shimolidagi katta hududlarda xunn qabilalari yashagan. Taqdir taqozosiga ko‘ra, xunnlar bilan yue-chjelar o‘rtasida ziddiyatlar kuchayadi. Natijada, xunnlar mil.av. 176 yili yue-chjelarni g‘arbga siqqib chiqaradi. Farg‘ona (Dovon) podshohligi hududlariga chekingan yue-chje qabilalari bu yerda shahar va qishloqlar barpo qiladilar. Hozirgi Namangan viloyati Kushon qishlog‘i va Kosonsoy tumani shular jumlasidandir. Ular mil.av. 140-130 yillarda Yunon-Baqtriyani ham o‘zlariga tobe qiladilar va "Katta Yue-chje davlat uyushmasiga asos soladilar. Bu davlat uyushmasiga beshta hokimlik: Guyshuan, Xyumi, Shaunmi, Xise va Dumilar bo‘ysunar edi.

Bulardan biri Guyshuan (Kushon) hokimligi ancha kuchayib, boshqa hokimliklarni birlashtiradi va Guyshuan hokimi Kujula Kadfiz o‘zini yagona hokim deb e'lon qiladi. Natijada, yangi davlat- Kushon davlati paydo bo‘ladi va hozirgi Surxondaryo viloyatining Shurchi tumanidagi Dalvarzintepada joylashgan manzilgoh bu davlatning poytaxti bo‘lib qoladi. Kujula Kadfiz davlat chegaralarini kengaytirib, qudratini oshiradi. Parfiya, hozirgi Afg‘oniston hududi va Kashmirni egallaydi. Kujula vafotidan keyin uning o‘g‘li Vima taxtga chiqadi va Hindistonning markaziy viloyatlarini o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oladi.

Vima Kadfiz 30 yil hukmronlik qilgan. Undan so‘ng Kanishka mamlakatni boshqaradi va u Hindistonning janubiy hududlarini zabt etadi. Natijada, Kushon davlati katta saltanatga aylanib, Xitoydagi Xan davlati hamda Rim imperayasi bilan raqobatlashish darajasiga ko‘tariladi. Kushonda davlat tipi konfederativ podshohlik bo‘lib, boshqaruv shakli monarxiya edi. Viloyatlar va shaharlar davlat tepasida turuvchi oliy hukmdor noiblari tomonidan boshqarilgan. Ular oliy hukmdorga so‘zsiz itoat etib, doimiy ravishda davlat xazinasiga o‘lponlar to‘lab turganlar.

Kushonlar davlatida zarb etilgan kumush, oltin tangalarning bir tomonida Budda xudolari, zardushtiylar xudolari Anaxita, Mitra rasmlari uchrasa, ikkinchi tomonida esa "shoh", "shohlar shohi" atamasini ko‘ramiz. Buyuk ipak yo‘li tarmoqlarida joylashgan Kushon podshohligi gullab yashnadi. Ko‘pdan-ko‘p yangi shaharlar bunyod etildi. Bu davrda ko‘plab sug‘orish inshootlari qurilib, yangi yerlar o‘zlashtirildi. Shaharlar qurilishida aniq binokorlik qoidalari amalga oshirilgan. Shaharlar to‘g‘ri burchakli bo‘lib, qalin devorlar bilan o‘ralgan. Shahar tuzilishiga ko‘ra, u bir necha qismlarga bo‘lingan: hokim saroyi (qal'a), hunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, alohida ibodatxonalar joylashgan qismi, savdo maydoni va boshqalar tartibli ravishda joylashgan edi.

Kushon podshohligi iqtisodiyotining asosini sug‘orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. Ular yuqori darajada rivojlangan.

Hindiston, Xitoy va Rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o‘rnatilgan edi. Savdo munosabatlarining rivojlanishida Buyuk ipak yo‘lining ahamiyati katta bo‘lgan. Termizdan Rim tangalari xazinasi, o‘rta yer dengizi atrofi hududlarida esa kushon tangalari topilgan.

Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari bilan birga kushon yozuvi ham mavjud bo‘lgan. Kushon saltanati davrida me'morchilik va tasviriy san'at yuksak darajada rivojlangan edi. Buni o‘lkamiz ning Ayritom, Ko‘xna Termiz, Qoratepa budda ibodatxonalari Fayoztepa, Xolchayon, Dalvarzintepa va boshqa joylardan qazib olingan arxeologik topilmalardan ko‘rishimiz mumkin. Muxtaram o‘quvchi, talabalarimiz yurtimizdagi O‘zbekiston davlat tarix muzeyi, O‘zbekiston amaliy san'ati muzeyi va boshqa muzeylardagi tarixiy eksponatlarni ko‘rish jarayonida bunga o‘zi ham amin bo‘ladi. Kushon davri shaharlari harobalarini va qabrlarini o‘rganish o‘lka xalqlarning urf-odatlari, diniy qarashlari to‘g‘risida qimmatli ma'lumotlar beradi. Xususan, Dalvarzintepa ashyolari kushonlarning diniy e'tiqodlari buddizm bilan zardushtiylik bo‘lganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, yapon olimlari bilan Darvarzintepada, fransuz arxeologlari bilan Afrosiyobda olib borilgan tadqiqotlar talabalarimizga muhim ma'lumotlar beradi.

Kushon saltanati inqirozi Xuvishka podshohligi davridan boshlanadi. Bu jarayon Erondagi Sosoniylar davlatining tarix sahnasiga chiquviga asosiy omil bo‘ldi. Xususan, sosoniy hukmdorlardan Shopur I ning (milodiy 242-243 yillar) va Shopur II ning (mil, 309-379 yillar) Kushonlarga bergan zarbalari hal qiluvchi o‘rin tutdi. IV asrga kelib Kushon podshohligi asosiy hududlaridan mahrum bo‘ldi. Kushonlarning ayrim mulklari faqat Shimoliy Hindistonda ma'lum vaqtgacha saqlanib qoldi.

IV

Buyuk ipak yo‘li. Buyuk ipak yo‘li miloddan avvalgi I ming yillikning ikkinchi yarmidan to milodiy XV asrgacha Xitoy, Hindiston, O‘rta Osiyo, Eron, Yaqin Sharq hamda O‘rta dengiz mamlakatlarini g‘arb bilan tutashtiruvchi savdo-sotiq iqtisodiy va madaniy aloqalarining rivojlanishida asosiy vosita bo‘lgan. Nemis sharqshunos olimi Ferdinand fon Rixtgofen 1877 yilda Xitoy nomli asarida bu karvon yo‘llar tarmog‘ini avvallari ular orqali asosan ipak va shoyi tashilgani uchun "ipak yo‘li" deb atadi. Keyinchalik "Buyuk ipak yo‘li" atamasini ko‘pchnlik tadqiqotchi va olimlar ishlatadigan bo‘ldilar. Lekin miloddan burungi bir necha asrlar qimmatbaho toshlar tashiladigan "Lojuvard yo‘l" Badaxshonni Eron, Mesopatamiya, Suriya Misr kabi davlatlar bilan bog‘langan. "Nefrit yo‘li" esa Turkistonni Sharqiy Xitoy bilan bog‘langan.

Miloddan avvalgi II asr oxiridan boshlab O‘rta Osiyo bilan Xitoy o‘rtasida muntazam diplomatik va savdo munosabatlari amalga oshirila boshlangan. Xitoy hukmdorlari o‘z elchilarini katta sovg‘a-salomlar bilan nafaqat O‘rta Osiyoga, balki Buyuk ipak yo‘li orqali Eron Mesopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga ham yuborganlar. Buyuk ipak yo‘lida yangi-yangi shaharlar, karvonsaroylar va savdo nuqtalari bunyod etildi. O‘rta Osiyo hududlari o‘zining geografik joylashgan mavqeiga ko‘ra Buyuk ipak yo‘li taraqqiyotida munosib o‘rin egallagan. Chunki, savdogarlar Sharqiy Turkiston, Xorazm, Buxoro, Naxshab, Termiz, Samarqand kabi shaharlarda o‘z mollarini sotib bu hududlardan o‘zlariga kerakli bo‘lgan buyumlarni harid qilib qaytar edilar.

Buyuk ipak yo‘li 12 ming km uzunlikda bo‘lgan. U Sariq dengiz sohilidan boshlanib, Sharqiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Eron, Mesopotamiya orqali O‘rta er dengizi sohillarigacha borgan. Ikkinchi yo‘nalish Markaziy Osiyo orqali Hindistonga olib borgan. Bu yo‘lda qator qadimiy shaharlar joylashgan: Sian, Dunxuan, Yorkent, Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv va boshqalar. Markaziy Osiyo kumushiga ehtiyoj sezgan mamlakatlarga boradigan "Kumush yo‘li" ham bo‘lgan. Bu yo‘l Xazar xoqonligi va Bulg‘or davlati orqali Kiev, Rusi va Yevropa mamlakatlariga borgan. U Buyuk ipak yo‘lning shimoliy tarmog‘i hisoblanib, VI asrdan boshlab ishga tushgan.

Farg‘ona vodiysida ipak yo‘li ikki tarmoqqa bo‘lingan. Birinchisi O‘zgandan Axsi, qamchiq davoni orqali (yozda) Iloq vohasi va Toshkentga kelgan. Ikkinchisi janubiy tarmoq bo‘lib, o‘zgandan O‘sh, Quva, Marg‘ilon, Qo‘qon orqali Xo‘jand, Samarqand, Buxoroga o‘tgan. Asosiy karvon yo‘llaridan tashqari ichki savdo yo‘llari ham bo‘lgan. Biri Axsidan Koson orqali Chust vohasiga o‘tgan. Yana biri Pop, Zarkent orqali konchilar qarorgohlari va yaylovlariga borgan. Qurama va Oloy tog‘lari qazilma boyliklari va Zarafshon daryosi boyliklari tufayli bu yo‘l tarmog‘i "Oltin yo‘l" deb atalgan.

Bu yo‘l XV-XVI asrlarga kelib o‘zining dastlabki mavqeini yo‘qota bordi. Chunki bu davrlarda dengiz yo‘li kashf etildi, savdo kemalari orqali turli yurtlar bilan bordi-keldi qilinadigan bo‘ldi. Keyingi asrlarda o‘zaro iqtisodiy va o‘zga munosabatlar birmuncha osonlashdi, yangidan-yangi transport vositalari kashf etildi.