O‘zbekiston respublikasi axborot texn ologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al -xorazmiy nomidagi toshkent axborot texn ologiyalari universiteti “Axborot texnologiyalari” kafedrasi H

Hozirgi paytda Stendford Universitetida professori Djon Koza rahbarligida ishlayotgan tadqiqotchilar guruhi genetik dasturlash sohasidagi liderlardan biri hisoblanadi.
Genetik dasturlash ro’yxatlarni qayta ishlash va funktsional dasturlash uchun yaratilgan va allaqachon unutilgan LISP(List Programming) tiliga yangi hayot bag’ishladi. Aynan shu til AQSHda SI masalalari uchun keng tarqalgan dasturlash tillaridan biri bo’lgan va bo’lib qolmoqda.
Sun’iy intellektli tizimlarning muvaffaqiyatlari va ularning sabablari
ETlar va neyron tyrlarni qo’llash muhim iqtisodiy samaraga olib keladi. Masalan, American Express u yoki bu firmaga kredit berish YOKI bermaslikning maqsadga muvofiqligini aniqlaydigan ET tufayli o’zining yo’qotishlarini yiliga 27 mln dollarga qisqartirdi; DEC haridorning buyurtmasiga ko’ra VAX hisoblash tizimining konfiguratsiyasini tashkil etadigan XCON/XSEL tizimmi tufayli yiliga 70 mln dollarni tejaydi, uning qo’llanilishi xatolar sonini 30% dan 1% ga qisqartirdi; Sira kompaniyasi truboprovodni boshqaradigan ET hisobiga Avstraliyadagi truboprovod qurilishi harajatlarini 40 mln dollarga qisqartirdi. ETlar va neyron tyrlarning tijorat muvaffaqiyatlari birdaniga sodir bo’lmadi. Bir necha yillar mobaynida (1960 yillardan boshlab) muvaffaqiyatlar asosan SI tizimlarni amalda qo’llashga yaroqligini namoyish etadigan tadqiqot ishlaridan iborat edi. Taxminan 1985 yildan boshlab (ommaviy ravishda 1988-90 yillar) birinchi navbatda ETlar keyingi ikki yilda neyron tyrlar xaqiqiy ilovalarda faol qo’llanila boshlandi.
SI tizimlarni tijorat muvaffaqiyatlariga olib kelgan sabablar quyidagilar:

1. 
   Ixtisoslashtirish. Umumiy mo’ljallangan texnik vositalarni yaratishdan muammoli/predmetli ixtisoslashgan vositalarni yaratishga o’tish ilovalarni ishlab chiqish muddatining kamayishini ta’minladi, texnik vositalardan foydalanish samaradorligini oshirdi, ekspertning ishini tezlashtirdi va soddalashtirdi, axborot va dasturiy ta’minotdan (ob’ektlar, sinflar, qoidalar, protseduralar) qayta foydalanishga imkon berdi.
   
2. 
   An’anaviy dasturlash tillari va ishChi stantsiyalardanfoydalanish. SI tillariga (Lisp, Logos) asoslangan tizimlardan an’anaviy dasturlash tillariga o’tish (C, C++) «integrallashganlik»ni soddalashtirdi hamda ilovalarning tezlik va xotira hajmiga bo’lgan talablarini kamaytirdi. Shaxsiy kompyuter o’rniga ishchi stantsiyalardan foydalanish SI usullarining mumkin bo’lgan ilovalari doirasini birdaniga oshirdi.
   
3. 
   Integrallashganlik. Boshqa axborot texnologiyalar va vositalar bilan oson integrallashadigan SIning texnik vositalari yaratildi.
   
4. 
   Ochiqlik va ko ’chuvchanlik. Ishlab chiqarish mazkur harakteristikalarni ta’minlaydigan standartlarga rioya qilgan holda olib borilmoqda.
   
5. 
   Mijoz/server arxitekturasi. Mazkur arxitekturada taqsimlangan axborot tizimlarini ishlab chiqarish ilovada ishlatiladigan qurilmalar bahosini pasaytirishga, ilovalarni markazlashgan tizimdan markazlashmagan tizimga o’tkazishga, umumiy samaradorlik va ishonchlilikning oshishiga imkon berdi. chunki EHM lar o’rtasida yuboriladigan axborot hajmi qisqaradi va ilovaning har bir moduli adekvat (o’xshash) qurilmalarda bajariladi. Keltirilgan sabablarni SIni yaratishning texnik vositalariga qo’yiladigan umumiy talablar sifatida qarash mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda ularning muvaffaqiyatlarini ta’minlaydigan 5 faktorning 4, 5 tasi Rossiyada to’liq amalga oshirilmagan. Bundan tashqari Rossiya va MDH da bir qator yo’nalishlarda tadqiqotlar olib borilmayapti. Suhnday ekan, bu mamlakatlardan tijorat mahsulotlarini kutish kerak emas.
   

Suhnday qilib SI sohasida ETlar va ularni ishlab chiqarish vositalari eng ko’p tijorat muvaffaqiyatlariga erishdi. O’z navbatida bu yo’nalishda muammoli/predmetli ixtisoslashgan vositalar eng ko’p muvaffaqiyatlarga erishdi. 1988 yilda ulardan olingan daromad 3 mln dollarni tashkil etgan bo’lsa, 1993 yilda 55 mln dollarni tashkil etgan.
Real vaqt ekspert tizimlari - Sun’iy intellektning asosiy yo’nalishi
Bilimlarga asoslangan ixtisoslashgan tizimlar o’rtasida real vaqt ETlari YOKI dinamik ETlar katta ahamiyatga ega. Bozorning 70% ularning ulushiga to’g’ri keladi. Real vaqt texnik vositalarining ahamiyati ularning shiddatli tijorat muvaffaqiyatlari bilan emas, balki birinchi navbatda, faqatgina bunday vositalar yordamida strategik ahamiyatga ega ilovalar yaratish mumkinligi bilan aniqlanadi.
Bunday ilovalar:

• 
  ximiya, farmokologiya sohalarida uzluksiz ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishda;
  
• 
  tsement, oziq - ovqat mahsulotlari va sh.k. larni ishlab chiqarishda;
  
• 
  aerokosmik tadqiqotlarda; - - neft va gazni qayta ishlash va tashishda;
  
• 
  atom va issiqlik elektr stantsiyalarni boshqarishda;
  
• 
  moliyaviy operatsiyalar va boshqa ko’plab sohalarda qo’llaniladi.
  

Real vaqt ETlari yechadigan masalalar sinfi quyidagicha:

1. 
   real vaqt masshtabida monitoring;
   
2. 
   yuqori darajalarni boshqarish tizimlari; xatoliklarni aniqlash tizimlari;
   
3. 
   tashxislash;
   
4. 
   optimallashtirish;
   
5. 
   maslahatchi tizimlar;
   
6. 
   loyihalash tizimlari.
   

Statik ETlar bunday masalalarni yechish cga qodir emas, chunki ular real vaqtda ishlaydigan tizimlarga qo’yiladigan talablarni bajara olmaydilar.
Bu talablar quyidagilar:

1. 
   Tashqi manbaalardan keladigan vaqt bo’yicha o’zgaradigan ma’lumotlarni aks ettirish, o’zgaruvchan ma’lumotlarning sintezi va taxlilini ta’minlash;
   
2. 
   Bir vaqtning o’zida bir qancha asinxron jarayonlarni vaqt bo’yicha muhokama qilish;
   
3. 
   Chegaralangan resurslarga (vaqt, xotira) ko’ra mulohaza mexanizmini ta’minlash. Bu mexanizmni amalga oshirish tizim tezligining yuqoriligini va bir qancha masalalarni bir vaqtda yechish c imkoniyatini talab qiladi.
   
4. 
   Tizim holatining «Bashoratchilik» ini ta’minlash, ya’ni har bir masalaning qati’y vaqt chegaralariga mos holda ishga tushishi va tugallanish kafolatini ta’minlashi;
   
5. 
   Mazkur ilovada qaralayotgan «atrof olam» ni modellashtirish, uning turli holatlarini yaratishni ta’minlash;
   
6. 
   O’zining va shaxs harakatlarining protokolini tuzish, to’xtab qolishdan so’ng qayta tiklashni ta’minlash;
   
7. 
   Real murakkablik darajasidagi ilovalar uchun minimal vaqt va mexnat sarflari balan bilimlar bazasining to’ldirilishini ta’minlash(ob’ektga yo’naltirilgan texnologiya, umumiy qoidalar, modullik va sh.k. lardan foydalanish)
   
8. 
   Tizimning yechiladigan masalalarga moslanishini ta’minlash (muammoli/ predmetli yo’nalganlik).
   
9. 
   Turli xil kategoriyadagi foydalanuvchilar uchun foydalanuvchi interfeysini yaratish va qo’llab - quvvatlash;
   
10. 
    Axborotlarning himoyalanish darajasini
    

ta’minlash(foydalanuvchilar kategoriyasi bo’yicha) va ruxsatsiz murojaatni bartaraf etish.
Bu 10 ta talabdan tashqari real vaqt ETlarini yaratish vositalari yuqorida sanab o’tilgan umumiy talablarga ham javob berishi kerligini ta’kidlab o’tamiz.