O‘zbekiston respublikasi axborot texn ologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al -xorazmiy nomidagi toshkent axborot texn ologiyalari universiteti “Axborot texnologiyalari” kafedrasi H
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXN OLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL -XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXN OLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Axborot texnologiyalari” kafedrasi
H.N.Zaynidinov., T.A.Xo’jaqulov., M.P. Atadjanova “SUN’IY INTELLEK” FANIDAN O’QUV QO’LLANMA 5330500 -"Kompyuter injiniringi" (“AT-servis”, “Kompyuter tizimlari”, “Multimediya tehnologiyalari” mutaxasisliklari) 5330600 -"Dasturiy injineringi"
ta’lim yo’nalishlari uchun Toshkent 2018 y Mualliflar: H.N. Zaynidinov., T.A.Xo’jaqulov., M.P. Atadjanova., /TATU, Toshkent 2018 y.
Mazkur o’quv qo’llanma Toshket axborot tehnologiyalari universiteti
“Kompyuter injiniringi” va “Dasturiy injiniringi” fakulteti ta’lim
yo’nalishi, hamda oily o’quv yurtlarining texnika, axborot kommunikasiya
tehnogiyalari talabalari va keng ommaga mo’jallangan
Uslubiy qo’llanma TATU ilmiy - uslubiy kengashi tomonidan muhokama qilinib, bosmaga chiqarishga tavsiya etildi.
Qaydnoma № ” ” 2018 yil
Taqrizchilar:
TTYESI
“Chizma geometriya va axborot texnologiyalari”
kafedrasi dotsenti f.-m.f.n. A.Ne’matov
TATU “Axborot texnologiyalari”
kafedrasi professori. t.f.d M.S.Yakubov
Muhammad al - Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti, 2018 yil.
MUNDARIJA
Kirish 12
1- MA’RUZA 12
SUN’IY INTELLEKT FANIGA KIRISH 12
Qo`llanilish sohasi. 16
Sun’iy intellekt sohasidagi ishlar rivojlanishining qisqacha tarixiy 18
sharxi. 18
Sun’iy intellekt tizimlarini qo’llashning funktsional strukturasi. 20
Takrorlash uchun savollar: 25
Sun’iy intellekt rivojlanishining yo’nalishlari 30
Robotlar 38
Intellektual tizimlar 42
Takrorlash uchun savollar: 44
3- MAVZU 45
INTELLEKTUAL AGENTLAR Sun’iy intellekt masalalarini yechish modellari 45
Mantiqiy modellar. 45
To’rli modellar. 40
Maxsuliy modellar 41
Stsenariylar 42
Intellektual interfeys 43
Tushunish darajalarini sinflash 43
Masalani yechish usullari 47
Holatlar fazosida qidirish usuli bilan masalani yechish 48
Intellektual tizimlarda bilimlarni tasvirlash 54
Ma’lumotlar va bilimlar. Asosiy ta’riflar. 55
Bilimlarning xususiyatlari. Ma’lumotlar bazasidan bilimlar bazasiga 57
o’tish. 57
Maxsuliy yadrolarning klassifikatsiyasi 66
Izlashni tashkillashtirishni yechish strategiyalari 68
Mantiqiy yondoshish. Mantiqiy tizimlarda oddiy faktlarni tasvirlash 68
Bilimlarni tasvirlash uchun mantiqni qo’llashga doir misollar 70
Takrorlash uchun savollar: 71
4- MA’RUZA IFODALAR MANTIQLARI 71
Mantiq tariff. Taffakur xususiyatlari 71
Noanik mantik 77
Takrorlash uchun savollar: 79
5-MA’RUZA 80
Ish muhitlarining xususiyatlari 80
Ma’lum va noma’lumlar 81
Agent strukturasi 81
ZUP 82
Mantiqiy modellar. 83
To’rli modellar. 85
Bo‘shliqlar daraxti 86
Maxsuliy modellar. 86
Stsenariylar. 88
Intellektual interfeys. 88
Tushunish darajalarini sinflash. 88
6- MA’RUZA TANQID CHEKLOVLARI 93
Holatlar fazosida qidirish usuli bilan masalani yechish 97
Masalani reduktsiya usulida yechish. 99
O’z-o’zini tekshirish uchun nazorat savollari 104
Ma’lumotlar va bilimlar. Asosiy ta’riflar. 104
Bilimlarning xususiyatlari. Ma’lumotlar bazasidan bilimlar bazasiga 105
o’tish. 105
Bilimlarni tasvirlash modellari. Formal bo’lmagan(semantik) 108
modellar. 108
Bilimlarni tasvirlashning formal modellari 111
Maxsuliy yadrolarning klatsifi katsiyasi 114
Izlashni tashkillashtirishni yechish strategiyalari 116
Mantiqiy yondoshish. Mantiqiy tizimlarda oddiy faktlarni tasvirlash 116
Bilimlarni tasvirlash uchun mantiqni qo’llashga doir misollar 118
Takrorlash uchun savollar: 119
8- MA’RUZA 119
QIDIRUV YORDAMIDA MUAMMONI ECHISH 119
Sezuvchan qidiruv 125
Takrorlash uchun savollar: 128
9- MA’RUZA 129
QAROR QABUL QILISHNING MARKOV JARAYONLARI 129
Markov zanjirlarining keng klassi 132
Markov zanjiri yordamida 134
Takrorlash uchun savollar: 134
10- MA’RUZA O’YINLAR NAZARIYASI 134
Eristik qidiruv 139
Opponentlar bilan o'yinlar 140
Minimax qidiruvi 141
Takrorlash uchun savollar: 142
11- ma’ruza BAYES TO’RLAR 142
Probabilistic logika 142
Shartli ehtimolliklar bilan fikr 144
Bayes tarmoqlari va Maxent 144
Ф „ 145
Mustaqillikning xususiyatlarini ekspluatatsiya qilish 147
Takrorlash uchun savollar: 147
12- MA’RUZA 147
MASHINALI O’QITISHI VA MA’LUMOTLARNI INTEKLEKTUAL TAHLILI 147
Approksimatsion metodlar 149
Ma’lumotlar bilan ishlash 150
Takrorlash uchun savollar: 154
13 - MA’RUZA 154
MASHINALI O’QITISH. SONLI YONDASHUV 154
Asosiy tamoyillar va idrok etishning yaxlitligi 155
Belgilarni tanish 157
Strukturali - dog’li etalon 158
Cognitive Technologies dan mashinali o’qish darslari 160
Qo’lyozma matnlarni tanish 161
Tushintirish vositalari 164
Takrorlash uchun savollar: 165
Qabul qilish daraxtini o’rganish 167
Oddiy misol 167
Takrorlash uchun savollar: 173
15. MA’RUZA NEYRON TORLARI 173
Neyron to’rlarining tarixi 178
Neyron to’rlarini ishlab chiqarishning turli sohalariga tadbiqi 179
Neyron to’rlarini kompyuter dasturi sifatida namoyon bo’lishi 180
Takrorlash uchun sayollar: 181
16- MA’RUZA 181
Tabiiy tilni tushunish tizimi 184
Tabiiy tilni tushunish tizimlarining vujudga kelish sabablari 185
Muloqotda tushunish 186
Tabiiy tilni qayta ishlash tizimlariga doir misollar 190
Axborotlarni nutqiy chiqarish 192
Ruscha nutqlar sinteztori 196
Nutqlarni tanish tizimi 198
Nutqlarni tanish tizimlarini sinflashtirish 199
Takrorlash uchun savollar: 200
17 MA’RUZA 200
EKSPERT SAVOL - JAVOB TIZIMLAR Ekspert tizimlarning vazifalari 200
Ekspert tizimlarning tarkibi 203
Ekspert tizimni yaratishning bosqichlari 205
Oxirgi foydalanuvchi bilan muloqat (interfeys) 208
ETda bilimlarni namoyish etish 208
Namoyish etish darajalari va detallilik darajalari 212
Ishchi tizimlarda bilimlarni tashkillashtirish 212
Ekspert tizimlarlarda yechimni izlash usullari 215
Statik ekspert tizimlarni yaratishning texnik kompleksi (integrallashgan EKO kompleksi misolida) 217
Bilimlarni namoyish etish vositalari va boshqarish strategiyalari 217
Takrorlash uchun savollar: 222
18 - MA’RUZA 222
MULTIMEDIA TIZIMLARIDA ISHLATILADIGAN ALGORITMLAR 222
Asosiy tamoyillar va idrok etishning yaxlitligi 223
Belgilarni tanish 225
Strukturali - dog’li etalon 226
Cognitive Technologies dan mashinali o’qish darslari 228
Qo’lyozma matnlarni tanish 230
19-MA’RUZA 234
SUN’IY INTELLEKT TIZIMLARINING RIVOJLANISH 234
ISTIQBOLLARI 234
Sun’iy intellektning rivojlanish holati va yo’nalishi 235
Sun’iy intellektli tizimlarning muvaffaqiyatlari va ularning sabablari 237
Real vaqt ekspert tizimlari - Sun’iy intellektning asosiy yo’nalishi 238
ET effektivligi kriteriyalari. 241
Real vaqt ETlarining arxitekturasi 242
Ilovaning hayot sikli 242
Asosiy komponentlar 244
Bilimlar bazasi 244
Chiqarish mashinasi, modellashtirish va rejalashtirish tizimosti 247
Takrorlash uchun savollar: 249
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 258
I.Me’yoriy- huquqiy hujjatlar. 258
Qo’shimcha adabiyotlar. 259
Internet resurslar. 260
Kirish Oliy ma’lumotli mutaxasislarni zamon talabi darajasida tayyorlashda hisoblash texnikalari, zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalarining o’rni kattadir. hozirgi kunda dunyoni rivojlangan mamalakatlari xalq ho’jaligini boshqarishda sun’iy intellekt tizimlari va intellektual tizimlarni roli tobora oshib bormoqda. sun’iy intellekt tizimlarini amaliyotda qo’llanilishi nihoyatda katta iqtisodiy samara bermoqda. shu bois rivojlangan mamlakatlar oliygohlarida “kompyuter injiniringi”, “dasturiy injiniring” ta’lim yo’nalishlarida intelektual tizimlar ishlab chiqa oluvchi mutahasis kadrlar tayyorlanmoqda. bozor iqtisodiyotiga o’tish, dunyoning rivojlangan mamlakatlari safiga qo’shilish, zamon talablari darajasida oliy ma’lumotli talabalarni tayyorlashni talab etadi. shu nuqtai nazardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, axborot texnologiyalari mutaxasisligi talabalari iqtisodiy masalalarni echishda intellektual tizimlarini qo’llay olishi va sun’iy intellekt dasturlari bilan ishlay olishi maqsadga muvofiqdir.
- MA’RUZA
SUN’IY INTELLEKT FANIGA KIRISH Sun’iy intellekt (SI) - hisoblash mashinalari (HM) ning insonlarga intellektli bo’lib ko’rinadigan narsalarni qilishiga imkon beradigan kontseptsiyalar haqidagi fan. Inson intellekti o’zi nima? U fikrlash qobiliyatiga egami? U bilimlarni o’zlashtirish va qo’llash qobiliyatiga egami? U g’oyalarni almashish va ular bilan ishlash qobiliyatiga egami? Shubhasiz, bu barcha qobiliyatlar intellektning qismini tashkil etadi. Lekin bu so’zga oddiy ma’noda ta’rif berib bo’lmaydi. chunki intellekt - bu ma’lumotlarni qayta ishlash va tasvirlash sohasidagi bilimlarning qorishmasidir.
