O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

II bob. JAMIYAT, DAVLAT VA HUQUQ 
 
1-§. Jamiyat haqidagi g’oyalar va tushunchalar 
Jamiyat, jamiyat va inson, jamiyat va davlat masalalari qadim zamonlardan ilm ahli 
tomonidan o’rganib kelinayotgan masalalardir. Arastu (Aristotel), Forobiy kabi 
mutafakkirlar asarlarida inson, davlat va jamiyatning bir-biriga bo’lgan munosabati bayon 
qilingan. Ularning hammasi to’g’risida to’xtalib o’tishning zaruriyati yo’q, deb o’ylaymiz. Biz 
ham, ta’bir joiz bo’lsa, o’zimizning ana shu o’ta murakkab masalalar xususida 
xulosalarimizni, tushunchalarimizni keltiramiz. 
Birinchidan, jamiyat - odamlar o’rtasida sodir bo’ladigan ijtimoiy munosabatlar 
mahsulidir. Ikkinchidan, odamlarni jamoaga birlashtirgan bir butun organi zm bo’lib, uning 
mohiyati iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy kabi ijtimoiy aloqalar munosabatlarda namoyon 
bo’ladi. Uchinchidan, insonlarni birlashitirgan jamiyat murakkab, tobora takomillashib 
boradigan oilaviy, milliy, sinfiy, ayrim guruhlar o’rtasidagi munosabatlar, manfaatlar 
asosida quriladi. Jamiyat tabiiy qonunlar va inson tomonidan qabul qilingan qonunlar 
asosida tashkil topadi va idora qilinadi.
Jamiyat ilmiy adabiyotlarda ko’p jihatdan ijtimoiy munosabatlar tizimi nuqtai 
nazaridan o’rganiladi, uning negizini iqtisodiy munosabatlar tashkil yetishi va uning asosida 
turli ustqurmalar, masalan, siyosat, davlat, huquq, san’at, adabiyot va boshqalar qurilishi 
e’tirof etiladi. Jamiyat tarixiy nuqtai nazardan o’rganilganda ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalarga: quldorchilik, feodal, kapitalistik va kommunistik bosqichlarga bo’lib 
o’rganiladi. Bizning fikrimizcha, tarixiy jihatdan jamiyatni o’rganishda qadimiy dunyo, o’rta 
asrlar, yangi tarix kabi davrlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Jamiyat insonsiz bo’lishi mumkin emas. Inson jamiyatning tuzilishida va uning 
rivojlanishida asosiy rolni o’ynaydi. Jamiyat insonlarning bir-birlari bilan jamoa bo’lib 
yashashga tabiiy ehtiyojlari asosida paydo bo’lgan. 
Jamiyat paydo bo’lginidan boshlab bugungi kunga qadar rivojlanishda murakkab, 
turli shakllar va tarixiy bosqichlardan o’tdi. Masalan, ilk bor jamiyatning paydo bo’lishini 
oladigan bo’lsak, uni adabiyotlarda