Hurmatli o'quvchi! Ushbu masalalar har yili Rossiyada an'anaviy
tarzda o'tkaziladigan "D.I.Mendeleyev" nomidagi Xalqaro kimyo
olimpiadasi masalalari hisoblanadi. Biz birinchilardan bo'lib, ushbu
nufuzli ko'rik tanlov masalalarini o'zbek tiliga tarjima qildik va
sizlarning e'tiboringizga havola etmoqdamiz. Albatta, bu masalalar
orasida murakkab darajadagi masalalar salmoqli. Bunday bo'lishi
tabiiy. Axir, bu musobaqa, darajasi bo'yicha kimyo fanidan dunyoda
1-raqamli ko'rik tanlov. Masalaning javobi chiqmasa tushkunlikka
tushishning aslo hojati yo'q. Zero, insonning tafakkuri har narsaga
qodirdir. Bilingki biz, kimyo faniga tamal toshini qo'ygan Forobiy,
Beruniy, Farg'oniy, Ibn Sinolarning avlodimiz. Yuragimiz har soniyada
butun vujudimizga qon aylantirib berar ekan, ana shu qonlarda buyuk
ajdodlarimizning muqaddas qoni ham qo'shilib oqmoqda.
O'ylaymanki bu masalalar, sizga manzur bo'ladi. Masala bo'yicha
savollar tug'ilsa telegram ijtimoiy tarmog'ida
@Shohroh_Kasimov
profili orqali men bilan bog'lanishingiz mumkun.
Sizlarga cheksiz ilm, cheksiz yutuq, cheksiz zafarlar tilab:
Shohruh Mirzo Kasimov
22
D.I.MENDELEYEV NOMIDAGI XALQARO
OLIMPIADA MASALALARIDAN NAMUNALAR
1. Fenol, geksanol-1, benzoy kislota va ftal (benzol 1,2- dikarbon)
kislota aralshmasi berilgan. Bu aralashmani uzoq vaqt qizdirilganda
0,54 g suv ajralib chiqqan. Boshlang'ich eritmadagi aralashmaga
natriy gidrokarbonat eritmasidan mo'l miqdorda qo'shib ishlov
berilganida, 4,40 g uglerod (IV) oksid ajralib chiqqan. Qolgan qoldiqni
quritib, keyin asetonda eritilgan va mo'l miqdorda natriy metali
qo'shib ishlov berilgan; natijada 2240 ml vodarod (n.sh) da ajralib
chiqqan. Agar boshlang'ich miqdordagi aralashmani to'la neytrallash
uchun 4,8 g natriy ishqor sarf bo'lsa, tajriba uchun olingan
aralshmadagi moddalar tarkibiy qismlarining mol qiymatlari
hisoblansin.
2. Suvsizlantirilgan natriy asetat bilan natriy gidroksid aralshmasini
qizdirliganda metan va natriy karbonat hosil bo'ladi. Massasi 20,5 g
bo'lgan natriy asetatni natriy gidroksid bilan suyuqlanma hosil
bo'lguncha qizdirilganda hosil boʻlgan gazni marganets (IV)
oksidning 130,5 g miqdoriga nisbatan mo'lroq qilib olingan xlorid
kislota bilan reaksiyasi natijasida olingan xlor bilan aralashtirilgan.
Uzoq vaqt yorugʻlik nuri taʼsirida, metanning hammasi
tetraxlormetanga (qaynash harorati 77°C) aylangan. Gaz holdagi
moddalar 0°C da 40% li natriy ishqor eritmasiga (zichligi 1,4)
yuttirilgan. Yuqorida eslatilgan reaksiyalar to'liq sodir bo'lsa, sarf
bo'lgan ishqpr eritmasining hajmi hisoblansin.
3. 18 g suvni elektroliz qilinganda hosil bo'lgan vodarodni 88 g sirka
aldegidning bir qismini qaytarish, kislorodni esa aldegidning qolgan
qismini oksidalash uchun ishlatildi. Hosil bo'lgan mahsulotlar
orasida eterifikatsiya reaksiyasi olib borildi va 15,84 g etilasetat hosil
bo'ldi. Shu reaksiyaning unumi 90% bo'lsa, aldegidni qanday
qismlarga bo'lib, reaksiya olib borilganini aniqlansin.
33
4. Avstraliya firmalarining biri e'lon qilgan prospektlar (reklama) dan
birida quyidagilar bayon etiladi: "Integral sxemalarni ishlab
chiqarishda to'g'ridan to'g'ri qizdirilgan kremniy plastinkasi yuzasida
AB tipdagi yarim o'tkazgichlarni sintez qilamiz". Bunda yarim
o'tkazgichlarda elektr o'tkazuvchanlik tipi gaz keladigan
jo'mraklarning ochilishi yoki yopilishi bilan ta'minlanadi.
Ishlatiladigan gazlar yoqimsiz hossaga ega bo'lsalar ham,
reaksiyadan so'ng qurilmadan faqat, zararsiz bo'lgan- metan ajralib
chiqadi. Ma'lum bo'lishicha I va II birikmalar uchuvchan moddalar
bo'lib, ular havoga nisbatan tegishli ravishda 3,96 va 2,69 marta og'ir
ekan. Bu moddalarni 100 g miqdori kislorodda yondirilsa, tegishli
ravishda 70,6 va 34,6 mg suv hosil bo'ladi. Bunda I modda yonganida,
uglerod (IV) oksidi ham hosil bo'lgan. Ushbu ma'lumotlardan
foydalanib, plastinka yuzasidagi reaksiya to'liq yozilsin.
5. Ikki metal qirindisidan tashkil topgan aralashma konsentrlangan
nitrat kislota eritmasida eritildi. Bunda qirindining bir qismi erib
ketgan. Qolgan qismi esa aralshmaga xlorid kislota quyilganidan
soʻng erib ketgan. Hosil boʻlgan eritma neytrallandi va unga mo'l
miqdorda kaliy permanganat eritmasidan qo'shildi, so'ngra mo'l
miqdorda ishqor qo'shilgan. Cho'kma ajratib olinib, ohista qizdirligan,
bunda ikkita oksid aralshmasi olingan. Bu aralashma xlorid kislotada
to'liq erib ketgan va erkin xlor ajralib chiqqan. Bu eritma
neytrallangandan keyin ammoniy rodanid ta'sirida qizil ranga
bo'yalgan. Analiz uchun olingan metallarni aniqlansin, rekasiya
tenglamalari yozilsin.
Tarjimon va qayta tahrirlovchi:
Shohruh Mirzo Kasimov (@Shohruh_Kasimov)
