O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

partiyalar va jamo-at birlashmalari egallaydi. 
Ma’naviy-ma’rifiy tizimlar yagona va bir butun tuzilmani tashkil etadi. Ularga ma’rifiy 
jihatdan o’zaro bog’liq munosabatlar kiradi. Ma’rifatsiz jamiyatning kelajagi yo’q. Ma’naviy-
ma’rifiy tizimlar o’ziga ilmiy faoliyatni qamrab oladi, shuningdek, ilmiy-texnik taraqkdyot 
ham ular bilan chambarchas bog’liq. Bu sohada avlodlarning muntazam aloqasini o’rnatish, 
o’z Vatanining tarixiy o’tmishini bilish juda muhimdir. 
Iqtisodiy tizim fuqarolik jamiyatining eng asosiy tarkibiy qismlaridan biri sanaladi va 
u mulkchilikning turli ko’rinishlarini qamrab olgan bozor iqtisodiyotini ko’zda tutadi. 
Mulkchilikning barcha shakllari teng amal qiladi va teng himoya qilinadi. 
Moddyy boyliklarni ishlab chiqarish munosabatlari ijtimoiy tizimda muhim o’rin 
tutadi. Ishlab chiqarishning asosida jamiyat a’zolarining yaratuvchilik mehnati yotadi, shu 
boisdan mehnat munosabatlari iqtisodiy munosa-batlarning ajralmas qismi hisoblanadi. 
Yalpi ijtimoiy mahsulotni taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish munosabatlari 
iqtisodiy tizimning muhim tarkibiy qismlaridan sanaladi va garchi, ular ma’lum darajada, 
boshqa ijtimoiy tizim doirasida amal qilsa ham. Siyosiy tizimni o’z-o’zini tartibga soladigan 
bir butun unsunlar (tashkilotlar) - davlat, siyosiy partiyalar, ijtimoiy-siyosiy harakatlar, 
birlashmalar va ular orasidagi o’zaro munosabatlar tashkil etadi. 
O’zbekistonda to’rtta siyosiy partiya mavjud. Buning mohiyati parlamentdagi joylarni 
va hokimiyatni siyosiy kuchlar nisbatiga qarab demokratik saylovlar yo’li bilan 
taqsimlashdan iborat. Siyosiy tizimga qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatlarining 
vakolatlarini ajratish ham kiradi. 
Shunday qilib, qancha odam va ularning qancha birlashmasi, ya’ni, shuncha 
manfaat va ularni tasavvur etishning shuncha yo’li mavjud bo’ladigan fuqarolik jamiyatidan 
farqli o’laroq, yolg’iz huquqiy davlatgina jamiyatni birlashtiruvchi bo’g’in vazifasini bajara 
oladi. Agar huquqiy davlat barham toptirilsa, jamiyat o’zaro raqobatlashayotgan tarkibiy 
qismlarga bo’linib ketadi. 
 

---

282 
Kirish
 ............................................................................................................................ 6 
I bob. DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI - UMUMNAZARIY FAN SIFATIDA
 ......................... 9 
1-§. Davlat va huquq nazariyasining o’ziga xos xususiyatlari
 .......................................... 9 
2-§. Hozirgi zamon hamda davlat va huquq nazariyasi fani
 .......................................... 10 
3-§. Davlat va huquq nazariyasi fani predmetini o’rganish metodlari
 ............................ 11 
4-§. Davlat va huquq nazariyasining ijtimoiy fanlar tizimidagi o’rni va roli
 ..................... 17 
5-§. Davlat va huquq nazariyasi yuridik fanlar tizimida
 ................................................ 20 
6-§. Davlat va huquq nazariyasining funksiyalari
 ......................................................... 22 
7-§. Davlat va huquq nazariyasining o’quv fani sifatidagi tuzilishi
 ................................. 24 
8-§. Insonparvarlik va umummadaniy qarashlar davlat va huquq nazariyasi asoslari 
sifatida
 ..................................................................................................................... 25 
9-§. O’zbekiston fuqarolik jamiyati huquqini yaratish yo’lida
 ........................................ 28 
II bob. JAMIYAT, DAVLAT VA HUQUQ
 ........................................................................... 31 
1-§. Jamiyat haqidagi g’oyalar va tushunchalar
 ........................................................... 31 
2-§. Diniy, siyosiy va huquqiy qarashlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi
 ..................... 36 
3-§. Davlat va huquqning paydo bo’lishi haqidagi dunyoviy ta’limot
.............................. 37 
4-§. Davlat va huquqning paydo bo’lishi haqidagi markscha-lenincha ta’limot
 ............... 39 
III bob. DAVLAT TUSHUNChASI, MOHIYATI, BELGILARI VA TIPLARI
 .............................. 41 
1-§. Davlat tushunchasi va mohiyati
 ........................................................................... 41 
2-§. Davlatning asosiy belgilari
 .................................................................................. 45 
3-§. Davlat mohiyati va belgilarini tushunishda yondashuvlar xilma-xilligi
 ..................... 46 
4-§. Davlat tipologiyasi
 .............................................................................................. 50 
5-§. Davlatning asosiy tiplari
 ..................................................................................... 54 
6-§. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov asarlarida davlat
 ...................... 59 
masalalari
 ................................................................................................................ 59 
IV bob. DAVLAT SHAKLLARI
 ......................................................................................... 68 
1-§. Davlat shakli tushunchasi, uning tarkibiy unsurlari
 ............................................... 68 
2-§. Boshqaruv shakli
 ................................................................................................ 70 
3-§. Sunniy va shi’a davlat-huquqiy ta’limoti xususiyatlari: boshqaruvning xalifalik va 
imompik shakllari
 ...................................................................................................... 77 
4-§. Davlat tuzilishi shakllarining xilma-xilligi
............................................................... 81 
5-§. Siyosiy rejim tushunchasi va turlari
 ..................................................................... 88 
6-§. O’zbekistonda davlatchilikni shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlari
 ................... 96 
V bob. DAVLAT FUNKSIYALARI
 .................................................................................... 99 
1-§. Davlat funksiyasi tushunchasi va tasnifi
 ............................................................... 99 
2-§. Davlatning ichki va tashqi funksiyalari hamda ularga ta’sir qiluvchi omillar
 ........... 102 
3-§. O’zbekiston davlatining asosiy funksiyalari
 ......................................................... 106 
VI bob. DAVLAT MEXANIZMI
 ...................................................................................... 109 
Davlat mexanizmi tushunchasi
 ................................................................................. 109 
2-§. Davlat mexanizmi tarkibi
 .................................................................................. 109 
3-§. Davlat organi tushunchasi va belgilari
 .............................................................. 110 
4-§. Davlat organlari turlari
 ..................................................................................... 111 
5-§. Davlat mexanizmida burokratiya va burokratizm
 ................................................ 113 
VII bob. HUQUQ HAQIDA TA’LIMOT
 ........................................................................... 115 
1-§. Huquqning tushunchasi va mohiyati
 .................................................................. 115 
2-§. Huquqni tushunishning umumiy masalalari va ularning amaliy faoliyat uchun 
ahamiyati
 ............................................................................................................... 116 
3-§. Huquqqa "normativ" yondashuv - qonuniylik va barqarorlikni ta’minlash vositasi 
sifatida
 ................................................................................................................... 117 

---

283 
4-§. Huquqqa "sotsiologik" yondashuv - ijtimoiy hayotning o’sishini ta’minlash vositasi
 118 
5-§. Huquqning psixologik nazariyasi
 ....................................................................... 119 
6-§. Tabiiy huquq nazariyasi (huquqqa falsafiy yondashuv)
 ....................................... 120 
7-§. Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv
 ............................................................ 121 
8-§. Huquqni markscha tushunish
 ............................................................................ 121 
9-§. Huquqni tushunishga integrativ yondashuv
 ........................................................ 121 
VIII bob. HUQUQ PRINSIPLARI VA FUNKSIYALARI
 ...................................................... 123 
1-§. Huquq prinsiplarining tushunchasi va mohiyati
 ................................................... 123 
2-§. Huquq prinsiplarining tasnifi
 ............................................................................. 124 
3-§. Huquq funksiyalari tushunchasi va turlari
 .......................................................... 127 
IX bob. HUQUQIY ONG
 .............................................................................................. 130 
1 -§. Huquq va huquqiy ongning o’zaro bog’liqligi
 ..................................................... 130 
2-§. Huquqiy ongning tuzilishi
 ................................................................................. 131 
3-§. Huquqiy ong - huquqni takomillashtirish va rivojlantirish omili
 ............................ 133 
X bob. HUQUQ IJODKORLIGI
 ..................................................................................... 136 
1-§. Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari va funksiyalari
 .......................................... 136 
2-§. Huquq ijodkorligi prinsiplari
 .............................................................................. 138 
3-§. Normativ-huquqiy aktlar -huquq ijodkorligi mahsuli
 ............................................ 141 
4-§. Qonun ijodkorligi jarayoni va bosqichlari
 ........................................................... 146 
5-§. Normativ-huquqiy aktlarning vaqt, hudud va shaxslarga nisbatan amal qilishi
 ...... 150 
6-§. Normativ-huquqiy aktlarni tizimlashtirish
 ........................................................... 153 
7-§. Huquq ijodkorligida yuridik texnika masalalari
 .................................................... 154 
XI bob. HUQUQNING MANBALARI
 .............................................................................. 157 
1-§. Huquqning manbalari (shakllari) tushunchasi
 ..................................................... 157 
2-§. Huquqiy odat
 ................................................................................................... 157 
3-§. Huquqiy pretsedent
 ......................................................................................... 157 
4-§. Normativ-huquqiy aktlar
 ................................................................................... 158 
XII bob. HUQUQ NORMASI
 ........................................................................................ 160 
1-§. Huquq normasi tushunchasi
 ............................................................................. 160 
2-§. Huquq normasining tuzilishi
 .............................................................................. 161 
3-§. Huquq normasining turlari va ularning tasnifi
 ..................................................... 163 
XIII bob. HUQUQIY MUNOSABATLAR
 ......................................................................... 165 
1-§. Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari
 ..................................................... 165 
2-§. Huquqiy munosabatlarning sub’yektlari
 ............................................................. 168 
3-§. Sub’yektiv huquq va yuridik majburiyatlar
 ......................................................... 170 
4-§. Huquqiy munosabatning ob’yekti
 ...................................................................... 172 
5-§. YUridik faktlar
 .................................................................................................. 173 
XIV bob. HUQUQ TIZIMI
 ............................................................................................ 177 
1-§. Huquq tizimi tushunchasi va uning tarkibiy qismlari
 ............................................ 177 
2-§. Huquqiy tartibga solish predmeti va usuli - huquqni tarmoq va institutlarga 
ajratishning asosi sifatida
 ........................................................................................ 180 
3-§. O’zbekiston Respublikasidagi asosiy huquq tarmoqdarining qisqacha tafsili
 .......... 181 
XV bob. HUQUQNI TATBIQ Yetish VA QO’LLASh
 .......................................................... 186 
1-§. Huquqni tatbiq yetish
 ....................................................................................... 186 
2-§. Huquqni qo’llash
 .............................................................................................. 187 
3-§. Huquqni qo’llash bosqichlari
 ............................................................................. 188 
4-§. Huquqni qo’llash aktlari
 .................................................................................... 189 
Huquqni qo’llash aktlarining turlari
 ................................................................................ 189 
XVI bob. HUQUQ NORMALARINI SharhLASh
 ............................................................... 191 
1-§. Huquq normalarini sharhlash tushunchasi
 .......................................................... 191 

---

284 
2-§. Huquq normalarini sharhlash turlari
 .................................................................. 192 
3-§. Huquq analogiyasi va qonun analogiyasi
 ........................................................... 195 
XVII bob. HUQUQIY XULQ-ATVOR. HUQUQBUZARLIK VA YURIDIK JAVOBGARLIK
 ......... 196 
1-§. Huquqiy xulq-atvor
 .......................................................................................... 196 
2-§. Huquqbuzarlik tushunchasi va turlari
 ................................................................. 197 
3-§. YUridik javobgarlik tushunchasi, turlari va asoslari
 ............................................. 199 
4-§. Aybsizlik prezumpsiyasi. YUridik javobgarlikva qilmishning huquqqa xilofligini 
istisno qiluvchi holatlar
 ............................................................................................ 201 
XVIII bob. HUQUQIY TARTIBGA SOLISh MEXANIZMI
 .................................................. 203 
1-§. Huquqiy tartibga solish tushunchasi
 .................................................................. 203 
2-§. Huquqiy tartibga solish mexanizmi va uning unsurlari
 ........................................ 206 
3-§. Konstitutsiyaviy-huquqiy tartibga solish
 ............................................................. 208 
4-§. Huquqiy tartibga solishning ijtimoiy va ruhiy mexanizmi
 ..................................... 211 
XIX bob. QONUNIYLIK VA HUQUQIY TARTIBOT
 .......................................................... 213 
1-§. Qonuniylik va huquqiy tartibot tushunchasi
 ........................................................ 213 
2-§. Qonuniylikni muhofaza qilish va ta’minlash
 ........................................................ 216 
XX bob. HOZIRGI ZAMON ASOSIY HUQUQIY TIZIMLARI
 .............................................. 219 
1-§. Jahon yuridik xaritasi
 ....................................................................................... 219 
2-§. Yhridik tipologaya va tasniflash
 ......................................................................... 220 
3-§. Roman-german huquq oilasi
 ............................................................................. 223 
4-§. Angliya-Amerika huquqiy tizimlari (umumiy huquq oilasi)
 ................................... 224 
5-§. Lotin Amerikasi huquqiy tizimlari
 ....................................................................... 227 
6-§. Skandinaviya mamlakatlari huquqiy tizimlari
 ...................................................... 228 
7-§. Musulmon mamlakatlari huquqiy tizimlari (islom huquqi)
 .................................... 229 
8-§. Hindiston huquqiy tizimi (hindu huquqi)
 ............................................................ 232 
9-§. Afrika mamlakatlari huquqiy tizimlari
 ................................................................. 233 
XXI bob. JAMIYAT, DAVLAT, HUQUQ: ZAMONAVIY RIVOJLANISh TENDENSIYALARI VA 
ISTIQBOLLARI
 .......................................................................................................... 237 
1-§. Huquqiy davlatni shakllantirish - hozirgi zamon taraqqiyotining ob’yektiv 
tendensiyasi
 ........................................................................................................... 237 
2-§. Huquqiy davlatning tarixiy-nazariy ildizlari
 ......................................................... 246 
3-§. Huquqiy davlatni shakllantirish
 .......................................................................... 251 
4-§. Xalq hokimiyati rejimini ta’minlashda qonunning roli
 ........................................... 253 
5-§. Fuqarolik jamiyati tushunchasi va uni shakllantirish yo’llari
 ................................. 255 
6-§. Davlat, huquq, shaxs
 ....................................................................................... 263 
7-§. O’zbekistonda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning 
konstitutsiyaviy asosi
 .............................................................................................. 271 
8-§. Huquqiy davlat va hokimiyatlar bo’linishi tamoyshga
 .......................................... 282 
9-§. Qadriyatlar tizimida inson huquqlari va erkinliklari
 .............................................. 283 
10-§. Davlat va fuqaroning o’zaro mas’uliyati
 ............................................................ 284 
11-§. Fuqarolik jamiyati va uning tuzilishi
 ................................................................. 285