O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
5-§. Davlat mexanizmida burokratiya va burokratizm 
Burokratiya va burokratizm davlat singari qadimiy bo’lib, uning ajralmas qismidir, 
ko’p jihatdan uning mexanizmini (apparatini) belgilaydi. 
«Burokratiya» tushunchasi ko’pincha turlicha tushuniladi. M.Vebr ta’biri bo’yicha 
burokratiya - davlat apparati faoliyatining hamma uchun majburiy bo’lgan, tartibga 
solingan jarayonlari ustuvorligiga asoslangan davlat boshqaruvining oqilona tashkil 
etilishidir. Ularning ijro etilishi kim tomonidan va kimga yo’naltirilganligiga qarab 
farqlanmaydi. Ushbu tartib barcha uchun barobar. Bunday bir xillash-tirish davlat 
amaldorlarining nuqsonlaridan kafolatlanishi va suiiste’molchiliklarning oldini olishga xizmat 
qiladi. K.Marks burokratiyaga keskin salbiy munosabatda bo’lib, uni mutloq yomonlik 
tarzida baholagan. 
Boshqarishning burokratik usulidan farqli o’laroq burokratizm kasallik bo’lib, butun 
dunyo davlatlariga xosdir. Tom ma’noda burokratizm «byuro», ya’ni yozuv stoli, idoraning 
hukmronligini anglatadi. Mohiyatan - davlatdan ajralib qolgan hokimiyatdir. Burokratlarning 
asosiy zaxirasi - aynan hukmronlik, uni suiiste’mol qilish, lavozim, xizmat burchidan foyda 
ko’rishdir. Burokratning qo’lida bu zaxira kapitalning boshqa ko’rinishlariga, moddiy 
boyliklarga aylanadi. 
Burokratizmning yashovchanligi asosan manfaatlar xilma-xilligi va qarama-
qarshiligida, ulardan boshqa maqsadlar yo’lida foydalanish imkoniyati mavjudligidadir. 
Chunonchi, davlat manfaatini burokratlar idoraviy yoki mahalliyga, guruhlarning 
manfaatiga yoki shaxsiy manfaatga aylantirishi mumkin. Ya’ni «davlat vazifalari idoraviy 
vazifalarga aylantiriladi», «idoraviy vazifalar davlat vazifalariga aylantiriladi». 
Burokratizmga xos bo’lgan xususiyatlardan biri yashirin ish yuritishga, maxfiylikka 
intilishdir. 
Burokratik apparatning eng muhim qonunlaridan biri - hokimiyatni saqlash va 
kuchaytirish, Ya’ni o’z-o’zidan o’sishdir. Shu sababli, davlat apparatining kengayib 
ketganligini burokratiyaning avj olishi bshgisi, deb baholash mumkin. 
Burokratiya bilan kurashishning eng amaliy vositasi demoqratiyadir. Davlat 
mexanizmining barcha bo’ganlari ustidan doimiy demokratik nazoratning o’rnatilishi, davlat 
organlari xodimlarining hisobdorligi va almashuvchanligi, oshkoralik va tanqid 
burokratiyaning kushandasidir. 

---

110 
Davlat organlari tasnifi 
Kelib chiqish 
xususiyatiga 
ko’ra 
Hokimiyat 
vakolati 
hajmiga ko’ra 
Vakolat turiga 
ko’ra 
Hokimiyat 
taqsimlanishiga 
ko’ra 
Qaror qabul 
qilish 
tartibiga ko’ra 
birlamchi 
hosila 
oliy 
mahalliy 
Umumiy 
vakolatli 
Maxsus 
vakulatli 
Qonun 
chiqaruvchi 
Ijro etuvchi 
kollegial 
Yakka 
tartibda 
sudlov 

---

111