O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik Universiteti Jinoyat-protsessual huquqi darslik

Oqlovchi dalillar – bu ayblovni inkor qiluvchi, ayblanuvchining aybsizligini tasdiqlovchi, ayblanuvchining javobgarligini yengillashtiruvchi holatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar, shuningdek ayblanuvchiga qo‘yilgan ayblovni shubha ostiga oluvchi dalillardir.
Dalillarni ayblovchi va oqlovchi dalillarga bo‘lish shartli xususiyatga ega, chunki bir dalil ish yuritish davomida o‘z xususiyatini o‘zgartirishi va ish yuritish davomida ayblovchi dalillar oqlovchi dalillarga aylanishi ham mumkin.
To‘g‘ri va egri dalillar. Isbotlash predmetining bosh fakti bo‘lgan isbotlash tezisiga, ya’ni shaxsning aybdorligi yoki aybsizligiga nisbatan dalillar to‘g‘ri va egri dalillarga bo‘linadi.
Isbot qilinadigan holatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita belgilaydigan dalil to‘g‘ri dalil, “oraliq”, “yordamchi”, “isbotlovchi” faktlar orqali bu holatni belgilaydigan dalil esa egri dalil deb ataladi.
Shaxsiy va ashyoviy dalillar. Shaxsiy dalillar – xabarlar bo‘lib, bunda insondan olinuvchi ma’lumotlarni aks ettiruvchi dalillar nazarda tutiladi (guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi va boshqa shaxslardan olingan ko‘rsatuvlar, ekspert xulosasi, hujjatlar).
Xabar deganda, inson sezgi organlari orqali qabul qilgan va ongida qayta ishlangan axborotning uzatilishi tushuniladi. Shu sababli, bunday dalillarda subyektiv elementlar mavjuddir. Shaxsiy dalillar og‘zaki (yozma) xabar shaklida (ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, guvohning ko‘rsatuvlari va hokazo) hosil bo‘ladi hamda Jinoyat-protsessual kodeksining 87-moddasida sanab o‘tilgan tergov va sud harakatlarining bayonnomalarida aks ettiriladi.
Ashyoviy dalillar deganda moddiy dunyodagi ashyolardan olinuvchi dalillar tushuniladi. Jinoyat-protsessual kodeksining 203-moddasiga ko‘ra, kelib chiqishi, kimga tegishliligini, ma’lum maqsadlarda foydalanilganligini yoki foydalanishga yaroqliligini, qo‘ldan qo‘lga o‘tganligi yoki turgan joyi o‘zgarganligi, u yoki bu moddalar, narsa, jarayon va hodisalar ta’sir etganligini aniqlash mumkin bo‘lgan fizikaviy alomatlar yoki belgilarga, shuningdek ish holatlarini aniqlashga xizmat qiladigan har qanday boshqa xususiyatlarga ega bo‘lgan narsalar ashyoviy dalil hisoblanadi.
Izlardan olinadigan qoliplar, katta hajmli jismlarning maketlari, fotosuratlari, hujjatlarning nusxalari ashyoviy dalillarga yaqin turadi va ilmiy adabiyotda original – obyektdagi axborotni o‘zgartirgan holda qayta aks ettirgani tufayli ko‘pincha hosila ashyoviy dalillar deb ataladi. Isbotlash jarayonida mumkin qadar birlamchi, asosiy ashyoviy dalillardan foydalanishga intilish mavjud, lekin bu hosila ashyoviy dalillarning ishonchli xulosalarga olib kelmasligini anglatmaydi.
Tekshiruvchi dalillar. Boshqa dalillarning ishonchliligini tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi dalillarga tekshiruvchi dalillar deyiladi (masalan, ekspertning vakolatlari to‘g‘risida, guvohning manfaatdorligi to‘g‘risida, uning eshitishi, ko‘rishining ahvoli to‘g‘risida).