O'zbekiston respublikasi ™ '3us talim vazirligi \t universiteti

IIIepMyxiaMeflOBa H. OaAcacpa Ba cjsaH MeTOAOAoriiHCH. - TouiKeHT, 2005.

XaKen F. CnHepreTHKa. - M., 1970.

aH3yAAaeB O. H3HKa Ba 4)aAcaha 16 anpeAb.

Bhahui 4?aAca4)acH. - Touikcht: YHHBepcHTeT, 2005.

XaAH3CB B.E. TeopHH AHTepaTjrpti. - M., 2000.

PaXjHMOB A. y3HH AHCOHHa THnHHH KBaHTHTaTHB Ba cHHepreTHK eHflamyB acocHAa TaAKjHK; sthih (Y36eK thah MHCOAHAa). HUXA. — T., 2009.

5. 
   MAVZU: UMUMILMIY VA XUSUSIY ILMIY METODLAR
   

Reja:

1. 
   Umummantiqiy metodlar.
   
2. 
   Nazariy metodlar.
   
3. 
   Empirik metodlar.
   

Tayanch so‘z va iboralar: analiz, sintez, axborot, model, struktura, modellashtirish, funksiya, sistema, element, nis- biylik.

Metodlar ham umumiydan xususiyga qarab darajala- nish xususiyatiga ega. Ana shu darajalanish belgisiga ko‘ra, yuqori sathni falsafiy metodlar (metafizik, dialektik, feno­menologik, germenevtik va boshq.) egallaydi. Undan so'nggi sathni umumilmiy metodlar tashkil qiladi. Garchi bu sath- dagi metodlarning e’tirof etilgan tasnifi mavjud bolmasa ham, turli tasniflar ichidan eng muhimi sifatida «yuqori- dan quyiga» tamoyili asosida quyidagi uch kichik sathni ajratish mumkin: 1) umummantiqiy; 2) nazariy; 3) empirik.

Olamni ilmiy bilishda umummantiqiy metodlarning aha- miyati katta. Obyektni bilishning analiz, sintez, mavhum­lashtirish, umumlashtirish, induksiya, deduksiya, analo- giya, modellashtirish, sistem yondashuv singari usullari umummantiqiy metodlar hisoblanadi.

Analiz (yun. «ajratish») - obyektni mustaqil o'rganish maqsadida qismlarga, ichki uzvlarga ajratishdir. Masalan, gapni uni tashkil etgan ichki a’zolarga, so'zni ichki tuzilish uzvlariga ajratish analiz metodi sanaladi.

To'plamni sinflarga, sinflarni kichik sinflarga; to'dani turlarga bo'lish, ya’ni tasniflash ham analizning turi sanala­di. Masalan, so'zlarni turkumlarga, turkumlarni yana o'z ichida muayyan tamoyil asosida guruhlarga ajratish. Xusu- san, so'zlarni mustaqil, yordamchi, oraliq (modal, undov, taqlid) singari guruhlarga, ularning har qaysisini yana tur­kumlarga, har bir turkumni ichki turlarga ajratish ham analizning bir ko'rinishidir.

Demak, analiz usuli obyektni ham sintagmatik, ham paradigmatik nuqtayi nazardan parchalashni o'z ichiga ola­di. Butunning ketma-ket munosabati bo'lgan qismlarini par- chalash sintagmatik nuqtayi nazardan, butunning ustma- ust munosabatini qismlarga parchalash paradigmatik nu­qtayi nazardan analiz qilish sanaladi. Xususan, gapni qo'shma, murakkablashgan, sodda gaplarga, bu guruhlar- ni yana ichki turlarga bo'lish; gap bo'laklarini kesim va uning kengaytiruvchilariga bo'lish va hokazo. Shuningdek, leksema sememasini semalarga parchalash ham paradig­matik tahlilga mansubdir.

Sintez. Ilmiy bilishda sintezning ahamiyati katta. Bilish jarayonida butunni qismlarga ajratish uning ichki tuzilishini obyektiv yoritishda qanchalik muhim bo'lsa, bo'lakni bu- tunga, tumi jinsga birlashtirish, ya’ni yiriklashtirish ham shunday ahamiyatli sanaladi. Bo'lakni butunga, turni jins­ga birlashtirishni Yu.S.Stepanov yiriklashtirish deb nom- laydi.²²

Umumilmiy tadqiqot metodlari fan tarixiy taraqqiyotida XX asrdan keng qo'llanila boshladi. U falsafa bilan xususiy fanlarning fundamental nazariy-metodologik holati o'rtasidagi oraliq holatni egallaydi²³.

Umumilmiy tushunchalarga, eng awalo, «axborot», «model», «struktura», «modellashtirish», «funksiya», «siste- ma», «element», «nisbiylik» singari tushunchalar mansubdir.

Umumilmiy tushunchalarning xarakterli belgisi, bi- rinchidan, uning mazmuniga bir qator xususiy fanlarning belgilari, tushunchalari va falsafiy kategoriyalaming birikib ketishi, ikkinchidan, ularni matematik nazariya, simvolik logika vositalari yordami bilan modellashtirish mumkinligi hisoblanadi.

Umumilmiy yondashuvning eng muhim jihati shundaki, o'zining «oraliqlik» xarakteri bilan falsafiy metoddan xususiy ilmiy metodga o'tishda vosita rolini o^naydi. Shunday ekan, u ham ilmiy tadqiqotlarga metodologik asos bo‘la oladi.