O‘zbekiston respubikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Kichik instruktor: guruh yoki jamoada sayohatlarni tashkil qilish, rahbar balish uchun bu unvonga ega bo’lish shartdir. Ular ham shahar (tuman) sharoitlaridagi turistlar klubi yoki sport uyushmalari tarkibidagi turizm seksiyalarida tayyorlanadi.
Instrkutor va katta instrkutor unvoniga ega bo’lish uchun ko’p kunlik (10-15) sayohatlarda 4-5 marotaba qatnashgan va rahbar yordamchisi bo’lgan bo’lish kerak. Shuningdek turistik klublar yoki markaziy turistik seksiyalarda maxsus seminar-o’quv mashg’ulotlarini bitirib, guvohnomaga ega bo’lishlari lozim.
Turizmning deyarli barcha turlarida ham boshqa sport turlari kabi razryadlar, turizm ustasi kabi unvonlar beriladi. Ularning normativ talablari yagona sport klassifikatsiyasida alohida berilgan.
Xalq milliy o’yinlarida ishlatiladigan iboralar haqida.
Xalq milliy o’yinlarining turlari.
Xalq milliy o’yinlari tushunchasi keng qamrovli turli xil san’at, madaniyat, ma’rifat, amaliy harakatli o’yinlar va hozirgi zamon sportiga aylangan kurashlar, ot o’yinlari kabilardan iborat. Jismoniy madaniyat bilan bevosita aloqador va jismoniy tarbiya vositalari sifatida quyidagi eng muhim turlarni e’tirof etmoq zarur, ya’ni:
1.O’zbek kurashlari (Buxoro, Farg’ona (Belbog’li kurash) usullari, turon-qo’l jangi san’ati).
2.Ot o’yinlari (ko’pkari-uloq, poyga, otdan ag’darish, qiz quvloq, sovg’on va h.k.).
Z.Dorboz (askiya va kulgu aralash o’yinlar). 4.Tosh ko’tarish (gir). 5.Bilak kuchini sinash. Arqon tortishish.
Arg’amchi (Halganchak uchish-qizlar o’yini).
Harakatli o’yinlar.
Bu o’yinlarining tarkibida ko’p sonli qiziqarli o’yinlar, faol harakatlar, so’z o’yinlari, kulgu va masqarabozlik ham mavjuddir.
Xalq orasida qadimdan qo’llanilib kelinayotgan ot o’yinlari va ba’zi milliy harakatli o’yinlarga izohlar berish zarur bo’ladi. Chunki, ularning kelajakda darajasiga yetishiga umid qilish mumkin.
Ot o’yinlari: Bu o’yinlar o’zoq tarixga ega bo’lib, qadimgi ajdodlarimizning ijtimoiy turmush madaniyatlaridan guvoh beruvchi eng muhim omillar tirkibiga qiradi. Ular haqida xalq og’zaki ijodi durdonalari, rasmiy tarixiy va arxeologik manba’larda 5% ifodalarini topgan.
Ot o’yinlari yaqin o’tmishimizda quyidagi turlardan iborat bo’lib, turli xil an’anaviy marosimlar, udumlar, sayllar, bayramlarda qo’llanilib kelingan, ya’ni ular:
Ko’pkari-Samarkand, Jizzax, Buxoro, Navoiy, Surxon, Qashqadaryo vohalarida keng tarqalgan va katta to’ylarda hozir ham ko’p qo’llaniladigan o’yindir.
Uloq-ko’pkarining aynan o’zi bo’lib, Togakent, Sirdaryo viloyatlari va Farg’ona vodiysida shu nom bilan yuritiladi.
Poyga: otda uloqni olib qochish va belgilangan manzilga (chortoq, yalov va h.k) yetkazishdir. Bu tur uloqsiz otni choptirib, mo’ljalga tez yetib kelishdir. Bunda otlarning turi (zoti), yoshiga qarab har xil masofalar belgilanadi. Xalqaro miqyosda o’tkaziladigan ot poygalari 40-60 km masofalarga egadir. 2015 yil avgustda O’zbekiston otlari va chavondozlari Moskva atrofida o’tkazilgan xalqaro turnirlarda ishtirok etdi va jaxon chempioni unvoniga ham sazovor bo’ldi. («Sport» gazetasining 2015 yil 20 avgust soniga qarang).
Otdan ag’darish, qiz quvmoq turlari ko’proq qirg’iz va qozoq xalqlari orasida uchraydi. Bizda keyingi yillarda bu turlar an’ana emas. Otda qilichlashiga, nayza uloqtirish, sanchish, kamondan nayza (o’q) uzish kabi turlar qadimdan jang usuligina emas, balki yogalarni jangovorlnkka tayyorlaga vositasi ham bo’lgan.
Hozirgi davrda chegaralarni qo’riqlash, tog’li sharoitlarda turli xil o’yinlarni o’tkazigada otlar muhim ahamiyatga egadir.
Dorboz, arqon tortshp, bilak kuchini sinash, tosh (gir) ko’tariga kabi milliy o’yinlar ham sayllar, an’anaviy bayramlar, katta to’ylarda keng qo’llanilib kelinmoqda. Ular yoshlarni ijtimoiy va ma’naviy jihatdan tarbiyalashda xizmat qilmoqda.
Harakatli o’yinlar: O’zbek xalq milliy o’yinlarining turlari beqiyos ko’p va ular qadimgi avlodlarimizning mehnat, turmush va madaniyatlarini aks ettiruvchi o’ziga xos ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlardir. Bu xaqda professorlar M.Murodov, U.Qoraboyev, T.Usmanxo’jayev va b.q. bir qator mutaxassislar juda ko’p mulohazalar yuritishgan va o’zlarining kitoblarida o’yinlarning mazmuni, ijtimoiy-tarbiyaviy jarayonlarini batafsil yoritib berishgan.
O’zbek milliy o’yinlari o’quv yurtlarining «Jismoniy tarbiya» dasturlari va turli xil nufuzli xalq milliy o’yinlari dasturlaridan o’rin oganligi bilan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ularning nomlari va kelajakdagi muammolari haqida boshda eslatildi.
Harakat tushunchasi o’z-o’zidan ma’lumki, insonlar doimo nimalar bilandir band bo’ladi. Biri o’tirib ishlasa, ikkinchisi yurib, turib ishlaydi. Bu bilan tanadagi a’zolarning (qo’l, oyoq, gavda, bo’g’in, yurak, o’pka, qon tomirlari, asab tolalari va h.k.) me’yorida ishlashipi ta’minlaydi. Bular tabiiy bir holda bayashriladi. Bolalar, o’smirlar, talabalar o’z ixtiyorlari bilan doimo qandaydir o’yinlar bilan band bo’lishadi. Hozirgi davr sharoitida shahar va qishloq yoshlari bekorchi yoki bo’sh vaqtlarida futbol, voleybol, basketbol, tennis kabi sport o’yinlarining elementlari bilan shug’ullanishadi. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilari asosan to’p o’iinlari, sakrashlar va turli xil harakatli o’yinlarni eshik,hovli, ko’chalarda doimo o’ynagaadi. Bu faol harakatlar bolalarning harakatchanligini rivojlantnrishda muhim rol o’ynamoqda.
Takidlash zarurki, aksariyat barcha o’yinlarni bog’cha yoki maktablarda o’rgatishgan, ularni bolalar sevib o’ynagaadi. O’yinlarning ko’pchiligi xalqaro miqyosdagi turlardir. O’zbek milliy harakatli o’yinlarini ko’pchiligini yoshlar bilishmaydi yoki o'ynash uchun sharoitlar yetishmaydi. Shu sababdan mahalla ahillari, qishloqdagi faollar milliy harakatli o’yinlarni tashkil qilishda yordam berishlari lozim.
II-BOB. SAYOHATLAR VA XALQ MILLIY O‘YINLARI BILAN BOG‘LIQ ATAMALARDAN FOYDALANISH.
Jismoniy tarbiya, sport, sayohat va xalq milliy o‘yinlari haqidagi o‘quv uslubiy qo‘llanmalar, «Jismoniy tarbiya va sport lug‘ati» (2000) va boshqa vositalar juda ko‘p muhim atamalar, iboralar ifoda etilgan. Ularning eng kerakli tomonlari doimiy ravishda o‘rganib borish, oila va ish joylarida ulardan foydalanish jis moniy barkamollik va bardamlikni ta’minlashning yo‘lidir.
3.Sayohatdagi nomlar haqida tushunchalar.
Sayohatlarning turlari va shakllari juda ko‘p. O‘zbekistonda ularning asosan uch yo‘nalishga ajratish mumkin, ya’ni:
1.Sayr-tomoshalar(ekskursiya).
2.Piyoda yurish sayohati.
3.Toqqa chiqish sayohati.
Ushbu turdagi sayohatlarda qo‘llaniladigan asosiy atamalar va tushunchalarga izoh berish lozim bo‘ladi.
Sayr-tomoshalar.
Sayr (ekskursiya) qilishning mazmunida
Sarguzashtlar, tomoshalar, madaniy dam olish, tarixiy, madaniy, arxeologik qazilmalar, topilmalar va h.k.larni o‘rganish, ilmiy jihatdan tadqiqotlar, tahsillar o‘tkazishlar mujassamlanish mumkin. Bunday jihatlar Samarqand, Buxoro, Xiva, Urganch, Shahrisabz, Termiz va boshqa shaharlardagi tarixiy me’morchilik, o‘ymakorlik, chizmachilik va juda ko‘p san’at turlari, tarixiy-madaniy obidalarga boy. Shular qatorida yangidan qurilayotgan san’at, uy-joy va turli sohalarga mansub bo‘lgan madaniy qurilish koshonalari, sport saroylari deyarlik barcha viloyatlarda mavjuddir.
O‘zbekicton Respublikasi prezidentining sa’y-harakatlari tufayli mamlakatda turizm yangi yo‘nalishlarda barpo etilmoqda. Bunda «O‘zbekturizm kompaniyasi» muhim ahamiyatga egadir.
Mahalliy va xalqaro turizmni tashkil etish va ularni rivojlantirishda «Turizm to‘g‘risida»gi qonuni (2019 yil 18-iyul ) va turizm bo‘yicha kadrlar tayyorlash, tarixiy shaharlarda turizm kasb-xunar kollejlarini tashkil etish, Toshkent Davlat iqtisodiyot Universitetida turizm fakultetini tashkil etish to‘g‘risida O‘zRVMning maxsus qarorlari (2015 yil iyul) qabul qilindi. Ularning asosiy mazmuni yurtimiz aholisining shaharlarga sayr-tomosha qilishlari, o‘quvchi yoshlarning bu sohadagi bilimlarini boyitish, xalqaro madaniyatni o‘rganish kabi muhim muammolar ifoda etilgan. Ayniqsa xorijiy mamlakatlardan kelayotgan sayohatchilar, mehmonlar, mutaxassislarga katta e’tibor bsrilgan.