O’zbekiston rechpublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi

(Araschnia levana)-
баҳорги авлод.
 (Araschnia levana)-
ёзги авлод.

---

78 
PARDAQANOTLILAR TURKUMI VAKILLARI
Megarhyssa macrurus (Узун тухумқўйгичи 
тасвирланган)
Қоғоз ариси - Vespula germanica
Хальцид

---

79 
14-mavzu: HASHAROTLAR EKOLOGIYASI 
Reja 
1.
Hasharotlarning tarqalishiga ta’sir etuvchi ekologik omillar.
2.
Antropogen ta’sirlarga javob reaktsiyasi. 
Zararkunanda hasharotlar hamda atrofdagi tirik va o‘lik tabiat o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatlarning asosiy qonunlari bilan tanishish zararkunandalarga qarshi kurashda katta 
ahamiyatga ega. Organizm bilan atrofdagi muhit o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni 
o‘rganadigan fan e k o l o g i y a deb ataladi. 
Hasharotlar b i o t s e n o z tarkibiga, ya’ni territoriyaning har qanday uchastkasiga 
joylashuvchi tirik organizmlar – o‘simlik va hayvon organizmlari tarkibiga kiradi. 
Biotsenoz komponentlari bir-biriga katta ta’sir etadi. Bundan tashqari, hasharotlar o‘lik tabiat, 
tabiiy muhit, jumladan, iqlim va tuproq sharoiti ta’siriga duchor bo‘ladi va o‘zlari ham ularga 
ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Tuproq va iqlim sharoiti birmuncha bir xilda bo‘lgan, ma’lum 
hayvonlar kompleksi va ma’lum o‘simliklar to‘dasi joylashgan territoriya b i o t o p deb aytiladi. 
Har qaysi biotopning ma’lum biotsenozi bo‘ladi. Masalan, paxta dalalari, olmazor, archazor, 
cho‘lning bir xildagi uchastkasi, tog‘ etagining toshli uchastkalari – bularning har qaysisi ayrim 
biotop hisoblanadi. 
Hayvonlarning ma’lum turi yashashi uchun xos bo‘lgan territoriya s t a s i ya deb aytiladi. 
Ba’zi tur hasharotlar statsiyasi yilning har xil faslida va rivojlanishining har xil stadiyasida har xil 
bo‘ladi. 
Ekologiyada hyotzonasi degan termin ham ko‘p ishlatiladi. Hayot zonasi - iqlim va tuproq 
sharoitining ma’lum kompleksi, o‘simlik dunyosining ma’lum tiplari va hayvon organizmlarining 
ma’lum kompleksi bo‘lgan juda benihoya katta territoriyadir; hayot zonasiga o‘ziga xos biotsenozli 
bir qancha biotoplar kirishi mumkin. Masalan, O‘rta Osiyoning cho‘llari, dashti, tog‘ etagi va 
tog‘lari hayot zonalari hisoblanadi. 
Qandaydir ma’lum tur hayvonlar statsiyasini o‘z ichiga olgan geografik territoriya bu hayvon 
(hasharot)ning tarqalish a r e a l i deb ataladi. Biroq, hayvonlarning, xususan zararli hasharotlarning 
tarqalish areali, odatda, ularning zarar keltirish arealidan ancha keng (katta) bo‘ladi, chunki 
individlari ko‘p bo‘lgan, shuning bilan birga odam foydalanayotgan joyda uchraydigan hasharotlar 
turi zararkunanda deb aytiladi. Bu narsa faqat turning ko‘payishi (urchishi) uchun qulay sharoit 
mavjud bo‘lgandagina mumkin; bunday sharoit uning areali doirasida deyarli hech qachoi mavjud 
bo‘lmaydi. 
Hasharotlar ekologiyasini o‘rganish ularning territoriyada tarqalishiga, zararkunandalar 
miqdorining ayrim yillarda o‘zgarib turishiga va biotsenoz komionentlari o‘rtasidagi miqdor 
munosabatlarga oid bo‘lgan ko‘p masalalarni aniqlab beradi; o‘simlik va hayvonlar to‘dasi 
miqdorining o‘zgarishini, tuproqda bo‘ladigan ba’zi protsesslarni va xakazolarni tushunishni 
osonlashtiradi. 

---

80 
kunlar