O’zbekiston r

Izohli o’qish darslari. Bu tipdagi darslar ta­biat va odamning xo’jalik faoliyatini o’rganish bo’yicha o’quv jarayonini tashkil qilishda katta o’rinni egallaydi. Bu darslik maqolalarini, ilmiy-ommabop yoki badiiy adabiyotni sharhlab o’qishdan iboratdir. Tabiatshunoslik mazmunidagi izohli o’qish, shuningdek o’qish darslarida ham o’tkaziladi. Izohli o’qish oldidan o’quvchilarni matnni tushunib olishlariga yordam beruvchi ekskursiyalar, dastlabki kuzatishlar o’tkazilishi kerak. O’qish ko’rgazmali qurollar namoyish qilish bilan birga boradi.
Izohli o’qish o’qituvchidan jiddiy metodik tayyorgarlikni, maqolada ta‘riflangan hodisa yoki ob‘ektni yaxshiroq tushunib olishga imkon beradigan usulni sinchiklab o’ylab chiqishni talab qiladi. Izohli o’qish darslarini o’tish metodikasi maqola matnini tushunishga tayyorlashni; uni o’qishni; matnni muhokama qilishni; lug’aviy ishlarni; tabiiy ob‘ekt yoki ko’rgazmali qurollarni namoyish qilishni; abzatslar bo’yicha o’qishni; har bir abzatsga muvofiq keladigan qurollarni namoyish qilishni, o’qituvchining o’qilgan abzatsni qayta gapirib berishini; o’quvchilarning gapirib berishi uchun reja tuzishni; maqolani gapirib berishni nazarda tutadi.
Tabiatshunoslik mazmunidagi maqolalarni izohlab o’qish metodikasining boshqa varianti o’rganiladigan tasavvur va tushunchalar doirasiga olib kiruvchi tayyorgarlik suhbatini (tabiiy ob‘ektlar kuzatiladi, tajribalar qo’yiladi, surat va jadvallar namoyish qilinadi, yangi material bilan ilgari o’rganilganlarning aloqasi o’rnatiladi; butun maqolani eshitarli qilib o’qishni; o’qilgan maqola mazmuni bo’yicha qisqacha suhbatni o’z ichiga oladi.
Ekskursiya darsi. Bu o’qitishning eng yuqori ko’rgazmalilikka va o’quvchilarning ijodiy mustaqilligiga asoslangan maxsus shaklidir. Dasturning deyarli har bir mavzusi bo’yicha ekskursiyalar mo’ljallangan. Ammo O’zbekistonning tabiiy sharoiti ular sonini ancha ko’paytirishga imkon beradi.
Ekskursiya o’quv-tarbiya ishlarining juda murakkab va qiyin shakli hamda bilimlarni bayon qilishning xilma-xil metodlarini nazarda tutuvchi eng samarali o’qitish shakllaridan biridir. Ekskursiyalarning kalendar rejasi o’quv yilining boshida bir yil uchun choraklar bo’yicha mahalliy sharoitni hisobga olgan holda tuziladi, har bir ekskursiya puxta tayyorgarlikni talab qiladi va odatda quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:

• 
  ekskursiyalarning kalendar rejasini tuzish;
  
• 
  aniq o’quv-tarbiya vazifalarini belgilash;
  
• 
  ob‘ekt tanlash va u bilan taxminiy tanishish;
  
• 
  kengaytirilgan ish rejasini tuzish;
  
• 
  ekskursovodni yoki korxona xodimlarini o’quvchilar bilan suhbat o’tkazishga tayyorlash, ularni ekskursiyaning maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish;
  
• 
  o’quvchilarni oldindan tayyorlash (ekskursiyaning umumiy vazifalarini qo’yish, topshiriq va vazifalarni taqsimlash, ekskursiyadagi xulq-atvor qoidalari bilan tanishtirish, anjom-aslaha va jihozlarni tayyorlash);
  
• 
  kuzatish imkoniyatlarini hisobga olib, eng maqsadga muvofiq yo’nalish tanlash;
  
• 
  ekskursiya o’tkazish uchun yordamchilarni tayyor­lash.
  

Ekskursiya vaqtida o’quvchilar ekskursiya joyigacha quyidagi ishlarni bajaradilar:
Ekskursiya vaqtida o’quvchilar ekskursiya joyigacha yo’l-yo’lakay kuzatishlar o’tkazib boradilar.
Butun ekskursiya davomida o’qituvchi tushuntirib boradi.
Ekskursiya joyida o’quvchilar odamlar va mashinalarning ishini yoki tabiat ob‘ektlari va hodisalarini kuzatadilar.
Ishchi va muhandislar bilan suhbatlashadilar.
Tabiiy material yig’adilar va oldindan tayyorlab qo’yilgan papka, quticha, bankalarga soladilar.
O’lchov ishlarini (daryoda, tuproq kesmasida, tepalikda) olib boradilar;
Kompas bo’yicha yo’nalishlarni aniqlaydilar.
Rasm chizadilar, xulosalar chiqaradilar va umumlashtiradilar.
Kuzatayotgan ob‘ektda baholi-qudrat ijtimoiy foydali mehnat qiladilar.
Ekskursiya vaqtida to’plangan material darsda, uyda yoki darsdan tashqari vaqtda maktabda ishlanadi (tartibga keltiriladi). Ulardan gerbariy va kollektsiyalar tayyorlanadi, ular tarqatma material bo’lib xizmat qiladi yoki ko’rgazmali qurol sifatida foydalaniladi. Shu maqsadda, shuningdek rasmlar, albomlar, har xil yasalgan narsalardan ham foydalaniladi.
Ekskursiyada to’plangan materialdan faqat tabiatshunoslik darslaridagina emas, balki matematika, ona tili, mehnat va rasm darslarida ham foydalanish kerak. Chunonchi, 1-sinfda savodga o’qitishning alifbe davrida o’quvchilar bilan «Kuz» mavzusi bo’yicha ikkita ekskursiya o’tkaziladi, ekskursiyalar vaqtida o’quvchilar o’rmonda yoki parkda erta va kech kuz davrida o’simliklar hayotidagi o’zgarishlar bilan tanishadilar. Bolalar qushlarning uchib ketishini kuzatadilar, mehnat darslari uchun tabiiy material yig’adilar. Qish va bahorda o’quvchilarning o’simliklar hayotidagi yil fasllariga qarab farqlarni ko’rishlari uchun kelgusi eks­kursiyalar o’sha ob‘ektlarda o’tkaziladi. 2-sinfda «Tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar» mavzusi bilan bog’liq holda ekskursiyalar o’tkaziladi, ularda o’qituvchi bolalar bilimlarini kengaytiradi va chuqurlashtiradi, tabiat to’g’risida aniq tushunchalarni shakllantiradi.
Tabiatshunoslik sohasidagi bilim doiralarini doimo kengaytirib borish lozim. Chunonchi, 1-sinfda bolalar ekskursiyalarda 3—4 o’simlik bilan tanishadilar va ularni yil davomida kuzatib boradilar. 2-sinfda yana 3—4 o’simlik turi qo’shiladi, 3-sinfda bahorning oxiriga kelib, ular 6—8 o’simlik (daraxt, buta va o’t o’simliklari) turlarini taniy va ta‘riflay olishlari, 4-sinfda esa 8—10 turni yaxshi bilib olishlari kerak.
Ekskursiya — o’quvchilarni tabiat hodisalarining yoki tabiat va mehnat aloqalarini aks ettiruvchi faktlar bilan tanishtirish uchun zarur bo’lgan noyob bilim manbaidir. Misol sifatida eng ko’p tarqalgan suv o’simliklari va hayvonlari bilan tanishish maqsadida suv havzasiga o’tkaziladigan ekskursiya rejasini keltiramiz (3-sinf):

• 
  ilgari tabiatga (parkka, xiyobonga) o’tkazilgan ekskursiya mazmuni bo’yicha suhbat;
  
• 
  yangi mavzu bo’yicha (suv havzasining mavjudotlari to’g’risida) kirish suhbati;
  
• 
  o’simliklarni kuzatish;
  
• 
  hayvonlarni kuzatish;
  
• 
  yaqinda joylashgan suv havzasidagi o’simlik va hayvonlarning tashqi tuzilishini qarab chiqish;
  
• 
  ekskursiya materialini yig’ish;
  
• 
  umumlashtiruvchi suhbat;
  
• 
  uyga vazifa berish (jadval).
  

Ekskursiya jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qiladi, bunda og’zaki (hikoya, suhbat, tushuntirish), ko’rgazmali (suhbat jara­yonida kuzatish) va amaliy (o’quvchilarning amaliy ishlariga rahbarlik qilish) metodlardan foydalanadi. Ekskursiya jarayonida o’quvchilar faqat kuzatibgina qolmasdan, balki o’rganilayotgan ob‘ekt to’g’risida yangi ma‘lumotlar olishlari va ularni amalda foydalana bilishlari kerak. Olgan bilimlarning natijalarini o’quvchilar so’zlab bera olishlari lozim.
O’qitishning xilma-xil metodlari va uslublaridan foydalanish jihatidan darslarga o’xshash bo’lgan eks­kursiya ayni vaqtda o’ziga xos belgilarga ham egadir. U maktab devoridan chetda o’tkaziladi va ko’proq vaqtni talab qiladi, vaqt faqat bilish faoliyatigagina emas, balki o’rganish ob‘ektiga tomon va orqaga qarab harakatlanishga ham sarflanadi. Ekskursiya vaqtida bilimni faqat o’qituvchigina emas, balki boshqa shaxslar ham bayon qiladilar. Uning farq qiladigan muhim belgisi — atrof borliqning ob‘ekt va hodisalari bi­lan tanishtirishdir. Sinfda esa tabiiy ob‘ektlar ko’pincha ko’rgazmalilikning u yoki bu vositalari bilan almashtiriladi. Shuning uchun ham ekskursiyada darsdagiga qaraganda o’rganiladigan ob‘ekt va hodisalarning aniq bog’lanishlari osonroq belgilanadi.