O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

49
ЭКСПОЗИЦИЯ — 1) адабиётда 
бадиий адабиётда қўлланадиган ун-
сур. Бадиий асар сюжетининг таркибий 
қисмларидан бири бўлиб, воқеалар рўй 
берадиган замон ва макон, персонажлар 
тўғрисидаги муаллиф маълумртлари. 
Бундай маълумотлар, одатда, бадиий асар 
сюжетининг кириш қисмида воқелик 
тугуни, ривожи, асосий тўқнашувлар 
ҳамда кульминацион нуқтадан аввал 
берилади. Э.да ўқувчи асарда ишти-
рок этувчи қаҳрамонлар, улар ҳаракат 
қиладиган жой, тўқнашувчи шахслар ва 
ҳодисалар тўғрисида дастлабки маълу-
мотларни олади. Гарчи Э. бадиий асарда 
бош конфликтни ривожлантириб, кейин-
ги воқеаларга туртки беришга жиддий 
кўмаклашмасада, кўпинча, асосий воқеа 
ривожининг йўналиши ҳамда характери-
ни олдиндан аниқлашга хизмат қилади.
Э. композицион унсурлардан бири 
сифатида ёзувчи мақсадига кўра бади-
ий асарнинг турли ўринларида, ҳар хил 
кўринишда келади ва турли номлар би-
лан аталади. Воқеалар бошланишидан 
олдин берилса, тўғри Э. (А. Қодирий 
ва Ойбек романларида), сюжет тугу-
нидан сўнг берилса, кечиктирилган Э. 
(А. Қаҳҳорнинг «Синчалак» қиссаси, 
«Қўшчинор чироқлари» романи), асар 
охирида берилган маълумотлар эса теска-
ри Э. дебаталади. Айрим йирик ҳажмли 
асарларда қаҳрамонлар ва воқелик ўрни 
тўғрисидаги маълумотлар бутун асарга 
«сочиб» юборилади. Булар сочма Э. дейи-
лади (Л.Толстойнинг «Уруш ва тинчлик», 
У. Ҳошимовнинг «Тушда кечган умрлар» 
романлари). Ҳоз. ўзбек насрида Э.нинг 
сочма тури кўпроқ учрамоқда. Асар жан-
рига қараб Э. ҳам турлича бўлиши мум-
кин; 2) мусиқада — асар композицияси 
(мас, соната шакли ёки фуга)нит бирин-
чи бўлими, асосий мавзуларнинг баёни-
дан иборат. Ўзбек мумтоз мусиқасининг 
йирик шаклдаги намуналарида даромад 
(баъзида, миёнхат билан бирга), шунинг-
дек, бозгўй (биринчи хона билан бирга) 
Э. вазифасини бажаради.
Йўлдош Солижонов.