O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАР — атроф 
муҳитнинг организмлар фаолиятига 
ўзига хос таъсир этувчи маълум шароит-
лари ва элементлари мажмуи. Э.о. 2 кат-
та гуруҳ — абиотик омиллар ва биотик 
омилларта бўлинади. Экологияда «че-
кловчи омиллар» тушунчаси ҳам мавжуд, 
улар таркибига организмлар мавжудлиги 
ва ривожланишини чекловчи ҳар қандай 
омилни киритиш мумкин. 
ЭКОЛОГИЯ (юн. — уй, турар жой 
ва ...логия) — организмдан ҳар хил да-
ражада юқори турадиган системалар; 
популяциялар, биоценозлар, биогеоце-
нозлар (экосистемалар) ва биосферанинг 
тузилиши, уларда кечадиган жараёнлар-
ни ўрганадиган биол. фанлари мажмуи. 
Э.ни организмлар ва улар билан атроф 
муҳит ўртасидаги ўзаро муносабатларни 
ўрганадиган фан сифатида ҳам талқин 
қилинади. Э. ўрганадиган объектларига 
кўра, умумий ва хусусий Э.га ажратила-
ди.
Умумий Э. организмдан юқори тура-
диган ҳар хил системаларнинг тузилиши 
ва функциясини ўрганади. У популяци-
ялар Э.си, биоценология, экосистемалар 
Э.си каби бўлимлардан иборат. Популя-
циялар Э.си популяцияларининг струк-
тураси ва микдорий динамикасининг 
умумий қонуниятлари ҳамда ҳар хил 
турлар популяциялари ўртасидаги ўзаро 
муносабатлар (рақобат, йиртқичлик)
ни 
тадқиқ 
қилади. 
Биоценология 
(ҳамжамоалар Э.си) биоценозларнинг ту-
зилиши қонуниятлари, таркиби ва функ-
циясини ўрганади.
Хусусий Э. муайян таксономик 
гуруҳга мансуб организмларнинг муҳит 
шароитига муносабатлари мажмуини 
ўрганади (мас, ҳашаротлар Э.си). Баъ-
зан хусусий Э.га муайян экосистема ва 
ҳамжамоани ўрганадиган фан сифатида 
ҳам қаралади (мас, қ.х. экосистемала-
ри Э.си — агроэкология; ўсимликлар 
ҳамжамоалари Э.си — фитоценология). 
Сув экосистемалари ва сув организмла-
ри Э.сини ўрганадиган гидробиология 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
41
ҳам Э.нинг бир қисми ҳисобланади. Э. 
аутэкология (ҳар хил муҳит омилла-
рининг алоҳида турларга таъсирини 
ўргайЪдиган фан) ва синэкология (орга-
низмлар ва улар мажмуалари ўртасидаги 
муносабатларни ўрганадиган фан)га ҳам 
ажратилади.
«Э.» терминини 1866 йил немис оли-
ми Э. Геккел организмларнинг атроф 
муҳит билан муносабатларини белги-
лаш учун таклиф этган. Э.нинг фан си-
фатида юзага чиқиши 18— 19-асрларда 
яшаган натуралистлар ва географларнинг 
ишлари билан боғлиқ. 19-асрнинг охи-
ри ва 20-аср бошларида тадқиқотчилар 
айрим омиллар, айниқса, иқлимнинг ор-
ганизмларнинг тарқалиши ва динамика-
сига таъсир этишига эътибор беришди. 
Айни шу даврда организмларнинг бир 
бутун мажмуи бўлган табиий биоценоз-
лар тўғрисидаги тасаввурлар шаклла-
на бошлайди. Э. 20-асрнинг 20—30-й.
ларида жадал ривожлана бошлади. Бу 
даврда америка зоологи Ч.Элтон популя-
циялар ва ҳамжамоаларни ўрганишнинг 
асосий вазифаларини кўрсатиб берди; 
италиялик ва америкалик математиклар 
В. Вольтерра ва А. Лотка популяциялар-
нинг ўсиши, ўзаро таъсирининг матема-
тик моделларини таклиф этишди; рус 
микробиологи Г.Ф. Гаузе бу моделларни 
тажрибада синаб кўради. Худди шу давр-
да гидробиологияла тирик организмлар 
орқали моддалар ва энергия ўзгаришини 
миқдорий жиҳатдан ўрганиш бошлана-
ди. Бир-бири ва нотирик атроф муҳит 
билан ўзаро боғланган организмлар ком-
плекслари тўғрисидаги тасаввурларнинг 
шаклланиши инглиз ботаниги А. Тен-
слининг «экосистема» (1935) ва рус бо-
таниги В.Н. Сукачевнинг «биогеоценоз» 
(1940) тушунчаларининг яратилиши би-
лан боғлиқ.
20-асрнинг 50-й.ларида умумий Э. 
шаклланади. Тадқиқотчиларнинг асо-
сий ишлари организмлар ва улар ҳосил 
қиладиган системаларнинг ўзаро таъ-
сирини ўрганишга қаратилади. Э. 
тадқиқотларида миқдорий методлар 
кенг тарқала бошлайди; лаб. ва табиатда 
ўтказиладиган тажрибалар ҳамда матема-
тик моделлаштиришлар кенг қўлланила 
бошланади.
20-асрнинг 2-ярмида одамнинг био-
сферага салбий таъсири кучайиши на-
тижасида экологик кризиснинг юзага 
чиқиши ва табиатни муҳофаза қилиш 
ишларини кенг миқёсда амалга ошириш 
заруриятининг туғилиши билан Э.нинг 
амалий аҳамияти кескин ошиб кетди; 
кўпчилик табиий фанларни «экология-
лаштириш» бошланди; Э. билан фалса-
фа, социология ва бошқалар бир қанча 
фанлар ўртасида узвий боғланиш пайдо 
бўлди. Ҳоз. даврда саноат ва қ.х. ишлаб 
чиқариши, транспорт, қурилиш, илмий-
техникавий, демографик муаммоларни 
ҳал этиш ҳамда табиии ресурслардан 
рационал фойдаланиш йўлларини ишлаб 
чиқишда экологик ёндашув зарур бўлиб 
қолди.
Ўзбекистонда Э.нинг ривожлани-
ши Д.Н.Кашкаров, А. Л. Бродский, Т. 3. 
Зоҳидов ва бошқаларнинг ишлари би-
лан боғлиқ. Д. Н. Кашкаров умуртқали 
ҳайвонларни ўрганган ва биринчи бўлиб, 
ҳайвонлар экологияси дарслигини ярат-
ган. А. Л. Бродский тупроқ умуртқасиз 
ҳайвонларини, Т. 3. Зоҳидов Қизилқум 
умуртқали 
ҳайвонларини 
экологик 
жиҳатдан тадқиқ қилган. Ўсимликлар 
экологиясига 
оид 
тадқиқотлар 
Қ.З.Зокиров, А. М. Музаффаров, И . И. 
Гранитов ва уларнинг шогирдлари то-
монидан кенг миқёсда олиб борилмоқда 
(яна қ. Табиатни муҳофаза килиш).
Ад.Одум Ю ., Основн экологии, пер. 
с анг. М., 1975; Эргашев А., Умумий эко-
логия, Т., 2003; Тўхтаев А., Экология, Т., 
2000.
Аҳмадқул Эргашев, Очил Мавлонов.