O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМ (лот. — 
яшаш, мавжудлик), мавжудлик фалсафа-
си — фалсафадаги йўналиш. 20-аср бо-
шида Россияда, 1-жаҳон урушидан кей-
ин Германияда, 2-жаҳон уруши даврида 
Францияда, урушдан кейин бошқа мам-
лакатларда пайдо бўлган. С.Кьеркегор 
(1813—55) таълимоти, ҳаёт фалсафаси, 
феноменология Э.нинг ғоявий манбаи 
ҳисобланади. Диний Э. (К. Ясперс, Г. 
Марсель, Н.А. Бердяев, Л. Шестов, М. 
Бубур) ва атеистик Э. (М. Ҳайдеггер, 
Ж. П. Сартр, А. Камю) бир-биридан 
фарқланади. Марказий тушунчаси — эк-
зистенция (инсон мавжудлиги). Инсон 
мавжудлиги асосан ғамхўрлик, қўрқиш, 
қатъийлик, виждон кабиларда намоён 
бўлади. Даҳшат, қўрқув, ўлим инсон 
яшашининг асосини ташкил этади. Ин-
сон ўзини экзистенция сифатида англа-
гандан кейин эркинликка эришади, бу 
эркинлик ўз-ўзини, ўзининг моҳиятини 
танлашдан иборат бўлиб, инсонга оламда 
юз бераётган барча нарса учун масъулият 
юклайди. Э. борлиқнинг фожиалилиги-
ни, унинг мантиққа хилофлигини, инсон 
ихтиёрида эмаслигини тарғиб қилади. Э. 
оқим сифатида тугаганлигига қарамай, 
ҳоз. кунда унинг асосий тамойиллари 
Европа халқлари менталитетига сингиб 
кетган. У ғарб адабиёти ва санъатига кат-
га таъсир кўрсатган. 
ЭКЗО ... (юн. ехо — ташқи, 
ташқаридан) — ўзлашма 
қўшма 
сўзларнинг биринчи қисми; ташқи, 
сиртқи, ташқаридаги ҳамда ташқи муҳит 
билан алоқа каби маъноларни биддиради 
(мас, экзобиология, экзогамия). 
ЭКЗОБИОЛОГИЯ (экзо... ва биоло-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
33
гия) — космик биология йўналишларидан 
бири; тирик материя ва органик моддалар-
ни космосдан ва бошқалар планеталардан 
ахтариш билан шуғулланади. Э.нинг асо-
сий мақсади космосда ҳаётнинг мавжуд-
лиги тўғрисида бевосита ёки билвосита 
далилларга эга бўлишдан иборат. Космик 
бўшлиқда спектроскопик методлар ёрда-
мида органик бирикмаларнинг синтезла-
ниши учун зарур бўлган моддалар (циа-
нид кислота, формальдегид ва бошқалар) 
топилганлиги экзобиологик тадқиқотлар 
учун асос бўлади. Э. методлари ёрдамида 
ҳаётнинг ўзга планеталардаги изларини 
топиш ҳамда топилган организмларнинг 
айрим хусусиятларини ўрганиш мумкин. 
Ердан бошқа планеталарда ҳаёт борли-
гини тахмин қилишда организмларнинг 
сунъий яратилган экстремал шароит-
да яшаш қобилиятини аниқлаш лозим. 
Кўпчилик микроорганизмлар абсолют 
0 га яқин ва юқори (80—95°) ҳароратда 
яшаб қолишининг аниқланиши катта 
аҳамиятга эга. Микроорганизмлар спо-
раси чуқур вакуум ва узоқ давом этган 
қуритишга, космик бўшлиқдагига нисба-
тан ҳам кучлироқ ионловчи нурларга чи-
дамли бўлади. Ердан ташқарида яшаши 
гумон қилинган организмлар Ердагига 
нисбатан яшаш муҳити шароити таъси-
рига, сувсизликка иисбатан чидамлироқ 
бўлиши лозим. Анаэроб шароит ҳаётнинг 
ривожланиши учун тўсиқ бўлолмайди. 
Шунинг учун назарий жиҳатдан кос-
мик бўшлиқда хилмахил хусусиятлар-
га эга бўлган организмларнинг мавжуд 
бўлишини тахмин қилиш мумкин. Олиб 
борилган тадқиқотлар Марс, Венера ва 
бошқалар сайёраларда ҳаёт борлигини 
исбот қилолмади.
Қуёш системасида фақат Ерда ҳаёт 
бўлиши, бошқа планеталарда бўлмаслиги 
тахмин қилинади. Бир хил тахминлар 
асосида Ерда ҳаёт фақат сувуглеродли 
муҳитда, бошқа тахминларга қараганда 
кремнийаммиакли муҳитда ҳам бўлиши 
мумкин.