O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭНДОСКОПИЯ (эндо... ва скопия 
— кўриш) — ковак, ичи бўш аъзолар 
(меъда, тўғри ичак, қовуқ, бронхлар ва 
бошқалар) ни оптик асбоб (эндоскоп) 
ёрдамида кўриб, текшириш усули. Брон-
хоскопия (бронхларни), гастроскопия 
(меъдани), цистоскопия (қовуқни), ко-
лоноскопия (йўғон ичакни) ва бошқалар 
аъзоларни текшириш хиллари бор. Э. 
касалликни аниқлаш (меъдаичак яра-
си, ўсмалари, цистит, колит, бронхит, 
ўсмалардан гистологик текширишга би-
опсия — тўқима бўлагини олиш) ва даво-
лаш (ёт жисмларни олиб ташлаш, полип, 
қонаётган яраларни куйдириш мақсадида 
қўлланади. 
ЭНДОСПЕРМ (эндо... ва снер-
ма) ўсимлик уруғида ҳосил бўладиган 
озиқтўқима. Очиқ уруғлиларда Э. 
уруғланишдан олдин муртак халтасидан 
пайдо бўлиб, жинсий гаметофитга мос 
келади. Э. ҳужайралари дастлаб гапло-
ид, ядролари қўшилгандан сўнг диплоид 
бўлиб қолади. Гулли ўсимликлар Э.и қўш 
уруғланиш натижасида муртак халтаси 
диплоид марказий ҳужайрасидан ҳосил 
бўлади; триплоид ҳужайраси чангчи ва 
уруғчи геномига эга.
Э. ўсаётган муртакни озиқ моддалар 
билан таъминлайди; таркибида крах-
мал, ёғ ёки б. моддалар кўп. Э. кўпчилик 
гулли ўсимликларнинг етилган уруғида, 
хусусан, барча бир паллалилар (сув ва 
ботқоқлик ўсимликлардан ташқари), 
кўпчилик икки паллалиларда бўлади. 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
137
Бироқбир қанча икки паллалилар (дук-
каклилар, қовоқдошлар, қоқидошлар, ка-
рамдошлар, эман, қайин ва бошқалар)да 
Э. бўлмайди, чунки уруғ шаклланиши-
нинг дастлабки даврларида Э. ўсаётган 
муртакка сўрилиб кетади. 
ЭНДОТЕЛИЙ (эндо... ва юн. — 
сўрғич) — ҳайвонларда бир қатор бўлиб 
жойлашган ясси ҳужайралар қавати. 
Қон ва лимфа томирлари, юрак ва тана 
бўшлиғининг ички юзасини қоплаб 
туради. Э. унинг остида жойлашган 
тўқималардан базал мембрана орқали 
ажралган. Мускул, ўпка, марказий нерв 
системаси капиллярлари деворидаги уз-
луксиз Э. ҳужайранинг юқори даражада 
танлаб ўтказиш хусусиятини таъминлай-
ди. Бир қанча органлар (мас, буйрак чига-
ли найлари, ичак ворсинкалари, эндокрин 
безлар) капиллярлари Э.си ҳужайралари 
цитоплазмасида юпқалашган қисмлар 
(фенестрлар) бўлиши капиллярлар де-
вори орқали муайян моддалар ўтишини 
тезлаштириши мумкин. Узлукли Э. 
қон ҳосил қилувчи, жигар, буйрак усти 
бези ва бошқалар органларнинг кенгай-
ган капиллярлари (синусоидлари) учун 
хос; улар орқали йирик молекулалар, 
ҳар хил заррачалар, ҳатто ҳужайралар 
ўтказилади. Бу ҳужайралар фагоцитоз 
хусусиятига эга бўлиб, ретикуляр эндоте-
лий системасига киради. Э. митотик фаол 
бўлиши туфайли қон ва лимфа томирла-
ри тикланади.
Ўсимликларда Э. — уруғкуртакнинг 
ички интегументи бўлиб, муртак халтаси-
ни ўраб туради; нуцеллиус уруғлангандан 
сўнг унинг ўрнини Э. эгаллайди. Э. бир 
пўстли уруғкуртаклар, шунингдек, гу-
лининг тожбарглари қўшилиб ўсадиган 
кўпчилик ўсимликлар учун хос.