O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭНДОМЕТРИТ (эндо... ва юн. бача-
дон) — бачадон шиллиқ қавати — эндо-
метрийнинг яллиғланиши. Э.ни септик 
инфекция (стрептококк, стафилококк, 
гонококк, ичак таёқчаси) ва бошқалар 
микроорганизмлар қўзғатади. Э. сўзак, 
сил касалликлари оқибатида ҳам юза-
га келади. Бачадонга инфекция қон ва 
лимфа йўллари орқали ўтади. Э. ўткир 
ва сурункали кечади. Касаллик белгила-
ри аборт ёки туғруқдан кейин 3—4куни 
юзага чиқади. Бачадонда қон ва йўлдош 
қолдиқларининг қолиб кетиши касаллик 
авж олишига сабаб бўлади. Э.да бемор 
иситмалайди, эти увушади, иштаҳаси па-
саяди, бош ва қориннинг пастки қисми 
оғрийди. Ўткир Э.да бачадон юмшоқ, 
шишган, пальпацияда оғриқли, ажрала-
диган чиқинди ҳидли бўлади. Сурунка-
ли Э.да ҳайз кўриш бузилади. Бачадон 
қаттиқлашган, катталашган, огриқсиз, 
ундан ажраладиган чиқинди йирингли 
бўлади.
Олдини олиш. Чилла даврида аёлни 
инфекпиядан сақлаш ва тўғри парва-
риш қилишдан иборат. Даво беморнинг 
аҳволига, касаллик белгиларига қараб 
тайинланади. 
ЭНДОМИТОЗ (эндо... ва митоз) — 
тугалланмаган митоз кўринишларидан 
бири; ядро мембранаси сақланган ҳолда, 
ядроча парчаланмасдан ва митоз дуки 
ҳосил бўлмасдан хромосомалар сони-
нинг икки ҳисса ортиши. Илгари Э.га 
полиплоид ва политен ядролар ҳосил 
бўлиши усули сифатида қаралган. Ле-
кин полиплоидлик митоз бўлинишнинг 
келиб чиқиш механизмлари ҳали тўлиқ 
ўрганилмаган. 
ЭНДОПАРАЗИТЛАР (эндо... ва 
юн. рагазпок — текинхўр), ички пара-
зитлар — хўжайин ҳайвон ёки ўсимлик 
тўқималари, ички органларида яшаб, 
унинг ҳисобига ҳаёт кечирувчи ор-
ганизмлар. Э.га вируслар, бактерия-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
136
лар, кўпгина замбуруғлар, энг содда 
ҳайвонлар ва гижжалар киради. Баъзи Э. 
ривожланишининг айрим давр (босқич)
ларини хўжайин организм ичида ўтади. 
Мас, ўсимлик битлари (ширалар) тана-
сида афидиидлар оиласининг вакиллари, 
кузги тунлам ва бошқалар, кемирувчи 
тунламларда — апантелес, рогас, микро-
плитис, тахин пашшалар ва бошқалар, 
нўза тунлами (кўсак қурти)да апантелес, 
аниласта, амблителес ва бошқалар пара-
зитлик қилади; трихограмма личинка-
лари (кўпгина тангақанотли капалаклар) 
тухумида ривожланади ва бошқалар 
Э.дан маданий ўсимликларни заракунан-
далардан ҳимоя қилишда фойдаланилади 
(қ. Паразитизм).
ЭНДОПЛАЗМАТИК ТЎР, эндоп 
лазматик ретикулум — эукариотлар 
ҳужайрасининг мембранали умумий ор-
ганоиди. АҚШ олими К.Портер фибро-
бластлар эндоплазмасида кашф этган 
(1945). Унинг нафис тузилиши электрон 
микроскоп кашф этилганидан кейин 
ўрганилган. Э.т. ҳужайрада ўзаро туташ-
ган бир қават мембрана билан цитоплаз-
мадан чегараланган майда вакуолалар 
ва найчалар системасидан иборат. Э.т. 
қалинлиги 5— 7 нм, кўпинча ядронинг 
ташқи мембранаси ва ҳужайра мембра-
наси билан туташган. Э.т. силлиқ (агра-
нуляр) ва донадор (грануляр) бўлади. 
Силлиқ Э.т. мембранасида рибосомалар 
бўлмайди. Силлиқ Э.т. липидлар ҳорил 
бўлиши ва тўпланишида, гликоген ал-
машинувида, триглицеридлар, стероид 
гормонлар синтезида, заҳарли моддалар 
тўпланиши ва ажратилишида қатнашади. 
Мускул толаларидаги силлиқ Э.т. сарко-
плазматик тўрни ҳосил қилади. Бу тўр 
Са ионларини отиб чиқариш ёки ту-
плаш орқали мускулларнинг қисқариши 
ва бўшашини бошқариб туради. Дона-
дор Э.т. мембранаси рибосомалар жой-
лашган найчалар ва ясси қопчиқлардан 
иборат. Донадор Э.т. мембраналарига 
бириккан рибосомалар комплекси — по-
лирибосомаларда оқсил синтезланади. 
Синтезланган оқсиллар Гольжи ком-
плексиаа тўпланади ёки ҳужайрадан 
ташқарига чиқарилади. Синтезланган 
оқсиллар дастлаб донадор Э.т. найчала-
рига тушиб, у ердан АТФ сарфи ҳисобига 
ҳужайранинг бошқа қисмларига ташили-
ши ёки найчаларда тўпланиб, модифи-
кацияга учраши мумкин. Донадор Э.т. 
оқсил синтезлайдиган органлар (меъда 
ости бези, сўлак безлари ва бошқалар) 
ҳужайрасида кўп бўлади; ихтисослашган 
муртак ҳужайраларида бўлмайди.