O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

LISONIY NUTQIY
BIRLIKLAR BIRLIKLAR

umumiylik xususiylik

mohiyat hodisa
imkoniyat voqelik
sabab oqibat

Lisoniy va nutqiy birliklar o'zaro quyidagi qarama - qarshi belgilarga ega bo'ladi:

LISONIY NUTQIY
BIRLIKLAR BIRLIKLAR

moddiylikdan xoli moddiylikka ega

cheklangan cheksiz
ijtimoiy individual
barqaror o'tkinchi


LISONIY PARADIGMA VA UNING TURLARI

Lisoniy birliklar bir —birini eslatib turish xossasiga ega. Shu boisdan ular jamiyat a'zolari ongida bir tizimga birlashgan holda yashaydi. Masalan, [a] fonemasi [o] fonemasini, [u] fonemaci [o⁽] fonemasini, [i] fonemasi [e] fonemasini eslatadi. Lekin [a] fonemasi [q] yoki [h] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim — unli va undoshlar tizimiga kiradi. Unlilar bir — birini unlilar tizimida, undoshlar bir — birini undoshlar tizimida eslata oladi. Hatto [u] fonemasining [a]ni eslatishi o'z tizimdoshlari bilan birgalikda amalga oshiriladi. Masalan, [a], [o] fonemalari kichik, ichki tizim hosil qilib, ular birgalikda qolgan fonemalar juftliklarini eslatadi. Eslatish ikki tomonlama bo'lishi ham mumkin. Masalan, [yuz] leksemasi bir tomondan [bet]_r [chehra], [jamol], [oraz] kabi birliklarni, ikkinchi tomondan [burun], [ko'z], [quloq], [qosh], [lab] leksemalarini eslatadi va bunda u ikki tizimning a'zosi hisoblanadi.

Bir - birini eslatuvchi birliklar umumiy, o'xshash belgi — xususiyatlarga ega bo'ladi. Ana shu o'xshashlik va umumiylik ularning birlashtiruvchi, bog'lab, bir tizimda ushlab turuvchi belgilari sanaladi. Masalan, unlilar «sof ovozga egalik» umumiy belgisi ostida birlashadi. Ammo ular farqli belgilarga ham ega bo'lishi shart. Masalan, [a] «lablanmaganlik», [o] «lablanganlik» farqlovchi belgilarga ega, «kenglik» belgilari esa ularni birlashtiradi.
Umumiy belgilari asosida birlashgan va bir —birini taqozo etadigan, ammo har biri o'ziga xos belgilari bilan boshqasiga qarama — qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi paradigma deyiladi (paradigma grekcha paradeigma — misol, namuna degan ma'noni bildiradi). Paradigmani tashkil etuvchi birliklar paradigma a'zolari deb yuritiladi. Paradigmada kamida ikkita a'zo va ular bir lisoniy sathga mansub bo'lishi shart. Bir paradigma a'zolari orasidagi o'zaro munosabat paradigmatik munosabat deyiladi.
F.Sossyur lisoniy mikrosistema va umuman, lisoniy birliklar orasidagi paradigmatik (assotsiativ, bir —birini eslatib turish, o'xshashlik) munosabatlarini lisoniy birliklar uchun eng asosiy munosabat sifatida baholagan edi.
Bir paradigma tarkibiga kiradigan birliklar quyitfagi xususiyatlarga ega bo'lishi kerak:
l.Paradigmadagi bitta birlik eslanganda, shu paradigmaga kiruvchi boshqa a'zolar ham xotirlanishi (esga olinishi) zarur;
2.Наг bir konkret nutq sharoitida o'zaro paradigmatik munosabatlarda turgan birliklardan, ya'ni paradigma a'zolaridan bittasi tanlanishi lozim;
3.Bir paradigmaning a'zolari o'zaro o'xshashlik bilan birga_r har bir a'zo ikkinchisidan qaysidir bir xususiy belgisi bilan farqlanib
turishi lozim;
4.Paradigma a'zolari nutqda bir pozitsiyada (mavqeda) kela olib,