O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

LISON NUTQ
umumiylik yakkalik
mohiyat xodisa
imkoniyat voqelik
sabab oqibat

Лисон билан нутқнинг ўзаро муносабатини яхши англамоқ учун, аввало, лисоннинг ўзини, унинг қандай қурилма эканлигини tasavvur etmoq lozim bo ladi.

Лисон бўлинувчан бирликларнинг мажмуи ёки турғун хусусий бирликларнинг ўзаро барқарор, доимий боғланиш муносабати асосида ташкил топган янги бир бутунликдир. Масалан, гап сўзлар ва қўшимчаларга, улар эса товушларга бўлинади. Шу нуқтаи назардан lisoniy birliklarni avvalo, ikki guruhga ajratish mumkm.
a) tashkil etuvchi eng kichik lisoniy birliklar;
b) eng kichik tashkil etuvchilar asosida vujudga kelgan hosila лисоний бирликлар.
Ташкил этувчилар deyilganda, hosilalari ўзаро бирикиб, йирикроқ lisoniy birliklami hosil qiluvchilar tushuniladi. Масалан, AVS uchburchagi hosila birlikdir:
A

V S

Bu hosila birlik 1) AV, VS, SA томонлар: 2) шу чизиқлар асосида vujudga kelgan burchaklardan iborat.Ташкил этувчилардан бирортаси o'zgarsa, butunlik ham o'z mohiyatini o'zgartiradi. Masalan, (ука) lisoniy birligi uch fonema ko'rinishimng muvofiqligi asosida tashkil topgan. Bulardan birortasi almashtirilsa, boshqa lisoniy birlik vujudga keladi. Masalan, [aka].Tashkil etuvchi va hosila birlik orasida pog'onali munosabat mavjud bo'ladi. Pog'onali munosabat lisoniy birliklarning sathma — sath qatlamlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Qatlamlanish quyidagi tartibda bo'ladi:

Fonema
Morfema
Leksema
Qolip
O'zbek tilidagi fonemalar ma'lum bir butunlikni, bir sath (fonologik sathni) ni tashkil etadi. Bu sath esa unlilar va undoshlar tizimlaridan tashkil topadi. Deylik, unlilar tizimi yana ikkiga — lablanmagan unlilar ([i] — [e] — [a]) va lablangan unlilar ([u] —[u] — [o]) tizimchalaridan tashkil topgan. Ko'rinadiki, tashkil etuvchining o'zi ham tashkil etuvchilardan tashkil topadi. Demak, tashkil etuvchilik nisbiy tushunchadir. Bunda minimal tashkil etuvchigina boshqa bo'laklarga bo'linmasligi mumkin.
Minimal tashkil etuvchi nafaqat birliklarni, shu bilan birgalikda, birliklarning o'zaro munosabatlarini ham o'z ichiga oladi. Shuni ta'kidlash lozimki, eng kichik (minimal) tashkil etuvchilar bo'lgan fonemalar yana ichki va tashqi jihatlarga ajraladi. Aytilganlar asosida, lison va nutq birliklari sifatida quyidagilarni ajratamiz va lison va nutq birliklari ham lison va nutq kabi UMIS va YAHVO munosabatida bo'ladi: