O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
22 
 
3-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va uning IX asrga qadar ilk rivojlanish 
bosqichlari  
 
Ilk davlatchilikning asosiy omillari. Dastlabki shaharsozlik madaniyati 
 
 
Yangi  tosh  asriga  kelib,  O‘rta  Osiyo  hududlarida  dehqonchilikning  paydo  bo‘lishi 
jamiyat  hayotida  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  jarayonlarini  yanada  tezlashtirdi.  Bronza 
davriga 
kelib 
dehqonchilikdan 
chorvachilikning 
ajralib 
chiqishi, 
ixtisoslashgan 
hunarmandchilik  xo‘jaliklarining  rivojlanishi  natijasida  ishlab  chiqarish  hajmi  ko‘payib, 
mehnat  qurollari  yanada  takomillashib  bordi.  Jamiyatda  ishlab  chiqaruvchi  xo‘jalikning 
paydo bo‘lishi va jadallik bilan rivojlanishi o‘z navbatida ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlarga 
sabab bo‘ldi.   
 
Ma’lumki, O‘rta Osiyo, umuman O‘zbekiston hududlarida dastlabki davlatchilikning 
paydo bo‘lishi masalalari tadqiqotchilar orasida hamon bahslarga sabab bo‘lib kelmoqda. Bu 
o‘rinda  ushbu  jarayonga  asosiy  turtki  bo‘lib,  yanada  jadallashtirgan  omillarni  aniqlash 
nihoyatda muhimdir. Bronza davridayoq sun’iy  sug‘orishga asoslangan  dehqonchilik  O‘rta 
Osiyo  xo‘jaligining  asosini  tashkil  etgan.  Sug‘orma  dehqonchilikning  yuqori  unumdor 
shakllari  jamiyatda  hal  qiluvchi  o‘zgarishlarga  olib  keldi.  Xususan,  dehqonchilik  rivoji 
natijasida qo‘shimcha mahsulot va xususiy mulk ko‘rinishlari paydo bo‘ldi. 
 
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik 
O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va 
O‘zbekistonning  janubida  bronza  davrida,  Toshkent  vohasi,  Farg‘ona  vodiysi  hududlarida 
esa  ilk  temir  davrida  shakllanib  rivojlandi.  O‘rta  Osiyoda  ilk  davlat  uyushmalari  sun’iy 
sug‘orish  birmuncha  qulay  bo‘lgan  Amudaryo  (yuqori,  o‘rta,  quyi)  oqimlari  bo‘ylarida, 
Murg‘ob  vohasida,  Zarafshon  va  Qashqadaryo  vohalarida  shakllanib  rivojlanadi.  Bunday 
holatni  dunyo  tarixidagi  dastlabki  davlatlar  -Misr  (Nil)  va  Mesopotamiya  (Dajla  va  Frot) 
misolida ham kuzatish mumkin.  
 
Jamiyat  hayotida  metallning  keng  yoyilishi  ham  dastlabki  davlatchilikning  asosiy 
omillaridan biri hisoblanadi.  Hozirgi  kunga kelib, O‘rta Osiyoning  juda ko‘plab bronza va 
ilk  temir  davriga  oid  yodgorliklaridan  (Sopolli,  Jarqo‘ton,  Qiziltepa,  Anov,  Ko‘zaliqir, 
Afrosiyob, Daratepa, Chust, Dalvarzin va boshq.) ishlab chiqaruvchi xo‘jalik bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lgan metall qurollar topib o‘rganilgan. Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi 
mehnat unumdorligining yanada oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi. 
 
So‘nggi  bronza  davriga  kelib,  kulolchilik  charxining  keng  ishlatila  boshlanishi 
natijasida  turli  shakldagi  yuqori  sifatli  sopol  idishlar  ishlab  chiqarila  boshlanadi. 
Kulolchilikning  rivojlanishi  natijasida  Sopolli,  Oltintepa,  Gonur,  Jarqo‘ton,  Afrosiyob 
kabilarda  kulolchilik  mahallalari  paydo  bo‘ladi.  Shuningdek,  hunarmandchilikning  toshga, 
metalga, yog‘ochga, suyakka ishlov berish turlari ham keng tarqaladi. Hunarmandchilikning 
ixtisoslashuvi, alohida xo‘jalik tarmog‘i sifatida shakllanib rivojlanishi jamiyatdagi iqtisodiy 
taraqqiyot  uchun  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  davlatchilik  paydo  bo‘lishi  uchun  muhim 
bo‘lgan qo‘shimcha mahsulot ko‘payishiga turtki bo‘ldi. 
 
Ilk  davlatlarning  paydo  bo‘lishida  o‘zaro  ayirboshlash,  savdo-sotiq  va  madaniy 
aloqalarning  ham  ahamiyati  nihoyatda  katta  bo‘lgan.  Dastavval  shuni  aytish  joizki,  O‘rta 
Osiyo  hududlarida  yashagan  aholi  qadimgi  davrlardan  boshlab  o‘zaro  munosabatlarni 
rivojlantirib kelganlar. Bronza davriga kelib shimoldagi ko‘chmanchi chorvador qabilalar va 
janubdagi o‘troq dehqonchilik aholisi o‘rtasida o‘zaro mol ayirboshlash va madaniy aloqalar 
yanada  jadallashadi.  Bu  o‘rinda  o‘sha  davrda  shakllanib  keyinchalik  ancha  rivojlangan 
qadimgi  yo‘llarning  ahamiyati  beqiyos  bo‘ldi.  O‘rta  Osiyo  qadimgi  aholisi  mintaqadan 
tashqari  qo‘shni  davlatlar  bilan  ham  o‘zaro  aloqalarni  rivojlantirganlar.  Bu  o‘rinda  shuni 
ta’kidlash  joizki,  qimmatbaho  Badaxshon  (Tojikiston)  lojuvard  toshlari  mil  avv.  III  ming 

---

 
23 
yillikdayoq, Mesopotamiya va Misr shaharlarida nihoyatda, qadrlangan va bu hududlar bilan 
o‘zaro  mol  ayirboshlash  munosabatlari  o‘rnatilgan.  Undan  tashqari,  Mesopotamiya,  Misr, 
Hindiston,  Eron,  O‘rta  Osiyo  yodgorliklaridagi  so‘nggi  bronza  va  ilk  temir  davri 
topilmalaridagi  juda  ko‘pgina  o‘xshashliklar,  bu  hududlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  iqtisodiy  va 
madaniy aloqalardan dalolat beradiki, bu jarayon ham ilk davlatchilikning asosiy omillaridan 
biri hisoblanadi.  
 
Mil avv. III - II ming yillliklarga kelib O‘rta Osiyo jamiyatida sodir bo‘lgan iqtisodiy 
taraqqiyot  jarayonlari  bu  hududlarda  ilk  shaharlarning  paydo  bo‘lishiga  imkon  yaratdi. 
Tadqiqotchilarning  fikrlariga  qaraganda,  ilk  shaharlar  paydo  bo‘lishi  dastlabki  davlatchilik 
shakllanishida  eng  muhim  va  asosiy  omil  bo‘lib,  bu  ikkala  jarayon  uzviy  bog‘liq  holda 
kechgan. 
 
Ma’lumki,  mil.avv.  II  ming  yillikka  kelib  qadimgi  O‘zbekistonning  dehqonchilik 
vohalarida  o‘troq  qabilalar  rivojlanib  aholining  alohida  joylashuv  manzilgohlaridagi 
ijtimoiy-iqtisodiy  o‘zgarishlar  -  o‘troq  dehqonchilikning  rivojlanishi,  aholi  zichligining 
yuqori  darajasi,  hunarmandchilikning  taraqqiy  etishi,  ijtimoiy  tabaqalanish  va  boshqaruv 
tizimining murakkablashib borishi, o‘zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning 
kuchayishi 
hamda 
harbiy-siyosiy 
vaziyat 
O‘zbekiston 
hududlarida 
dastlabki 
shaharsozlikning paydo bo‘lishida asosiy omillardan hisoblanadi. 
 
O‘lkamiz  hududlarida  dastlabki  shahar  madaniyatining  shakllanishi  ham  jamiyat 
taraqqiyotida bo‘lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo‘li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko‘ra 
shaharsozlik madaniyatining shakllanishi uzoq va bosqichma-bosqich davrlarni bosib o‘tgan. 
O‘zbekistonning  turli  hududlarida  tadqiqotchilar  qadimgi  shahar  xarobalarini  topib 
tekshirdilar.  Ko‘p  sonli  arxeologik  topilmalarning  dalolat  berishicha  bu  ko‘hna  shaharlar 
ba’zilarining yoshi 2 700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob, Ko‘ktepa (Samarqand), 
Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo‘rg‘on (Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi. 
Bu  ko‘hna  shaharlar  tarixi  hozirgi  Samarqand  (Afrosiyob-Maraqanda),  Kitob-Shahrisabz 
(Uzunqir) yoki Qarshi (Yerqo‘rg‘on) hududlarida davom etdi. 
 
O‘lkamiz  hududlarida  qadimgi  shaharsozlik  madaniyatining  asoslari  quyidagilardan 
iborat: 

 
aholining o‘troq dehqonchilikka o‘tishi va keng vohalar bo‘ylab yoyilishi; 

  hunardmanchilik  ishlab  chiqarishining  rivojlanishi  natijasida  iqtisodiy  hamda  madaniy 
aloqalar va savdo-sotiqning taraqqiy etishi; 

  tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. 
 
Olib  borilgan  tadqiqotlar  natijalariga  qaraganda  shahar  madaniyati  dastavval