O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Ilk davlatlar haqidagi yozma manbalar  
Qadimgi aholi 
 
 
Yangi  ma’lumotlarga  ko‘ra,  O‘rta  Osiyo  hudularidan  topilgan  piktografik  belgi-
yozuvlar  bronza  davriga  oid  bo‘lsa-da,  ular  hozircha  kam  sonli  bo‘lib,  qadimgi  jamiyat 
haqida  to‘liq  ma’lumotlar  bera  olmaydi.  Milloddan  avvalgi  V-IV  asrlarga  oid  ayrim  kam 
sonli  topilmalar  ham  (Xorazm,  sak  yozuvlari)  to‘liq  emas.  O‘rta  Osiyo  hududlaridan 
milloddan  avval  III-II  asrlarga  oid  ko‘plab  tanga  pullar  topilganki,  ular  qadimgi  tarixni 
o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Undan tashqari to o‘rta asrlarga qadar yetib kelgan 
ko‘p sonli yozma manbalar ma’lumotlari ham muhimdir. 
 
O‘rta Osiyo hududlaridagi dastlabki davlat uyushmalari haqidagi  yozma manbalar  - 
zardo‘shtiylarning  muqaddas  diniy  kitobi  “Avesto”,  ahmoniylar  davri  mixxat  yozuvlari, 
yunon-rim tarixchilarining asarlari hisoblanib, ularning barchasi yurtimizdan chetda bitilgan. 
Shuning uchun ham ularda ba’zi hollarda chalkashliklar va noaniqliklar, bir-birini inkor etish 
hollari  uchrab  turadiki,  bu  o‘rinda  mavjud  yozma  manbalarni  arxeologik  tadqiqotlar 
natijalari  bilan  solishtirish  va  tahlil  etish  nihoyatda  muhimdir.  Arxeologik  ma’lumotlar 
yozma manbalar ma’lumotlarini kengaytiradi, ularga aniqlik kiritadi, tarixiy taraqqiyotning 
aniq yo‘nalishlarini ko‘rsatib, ma’lum davr haqidagi tasavvurlarimizni yanada boyitadi. 
 
Vatanimiz  tarixini  o‘rganishidagi  dastlabki  yozma  manba  sifatida  “Avesto”  katta 
ahamiyat  kasb etadi.  “Avesto” qachon va qayerda paydo bo‘lganligi  tadqiqotchilar orasida 
hamon  bahslarga  sabab  bo‘lmoqda.  “Avesto”  kitobi  va  zardo‘shtiylik  dinining  asoschisi 
Zaratushtra  (Zardo‘sht,  yunoncha  Zoroastr)  paydo  bo‘lgan  va  faoliyat  ko‘rsatgan  hudud 
haqida  “Avesto”da  keltirilgan  geografik  hududlarni  o‘rganib  xulosa  chiqargan  ko‘pchilik 
hozirgi  tadqiqotchilar  O‘rta  Osiyo  yoki  hech  bo‘lmaganda  bu  hududga  qo‘shni  bo‘lgan 
shimoli-sharqiy Eron degan fikr bildiradilar. Umuman olganda, “Avesto”ning vatani Xorazm 
yoki Baqtriya deb hisoblovchi olimlar ko‘pchilikni tashkil etadi. 
 
“Avesto”ni fransuz olimi Anketil dyu Perron birinchi bo‘lib tadqiq etgan. 1755-1761 
yillarda  dyu  Perron  Hindistonning  Gujarat  viloyatida  eron  zardo‘shtiylarining  avlodlari-
parslarning  urf-odatlari  va  diniy  marosimlari  bilan  tanishib  chiqadi  hamda  1771-yilda 
“Avesto”ni  fransuz  tiliga  tarjima  qiladi.  Dastlabki  “Avesto”  21ta  kitobdan  iborat  bo‘lgan. 
Bizgacha  “Avesto”ning  Yasna  -  “qurbonlik  keltirish”,  Visprat  -  “Hamma  hukmronlar”, 
Yasht - “qadrlash”, Videvdat - “devlarga qarshi qonun” qismlari saqlanib qolgan. Bu qismlar 
Sosoniylar davrida (III-VI asrlar) tahrir qilingan. 
 
“Avesto”da ahmoniylargacha bo‘lgan geografik, hududiy nomlar, atamalar, ijtimoiy-
iqtisodiy  ma’lumotlar,  siyosiy  tarix,  diniy  falsafa  va  turli  ma’lumotlar  saqlangan.  Unda 
jumladan  shunday  deyiladi:  “O,  Spitama  Zaratushtra,  yashaydigan  joylarga,  bu  yerlarga 
baxtlik  qancha  kam  bo‘lsada,  tinchlik  tortiq  qildim.  Birinchidan,  odamlar  yashashi  uchun 
eng  yaxshi  mamlakatni,  Vanxvi  Datyo  daryosidagi  Aryonam  Vayjoga  (Eron  tekisligi  yoki 
ariylar o‘lkasi) asos soldim. 

---

 
25 
 
Ikkinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o‘lkalardan bo‘lgan Gava 
So‘g‘da (So‘g‘diyona) makoniga asos soldim. 
 
Uchinchidan,  men,  Axuramazda,  eng  yaxshi  mamlakatlar  va  o‘lkalardan  bo‘lgan 
qudratli Mouruga (Marg‘iyona) asos soldim. 
 
To‘rtinchidan,  men,  Axuramazda,  eng  yaxshi  mamlakatlar  va  o‘lkalardan  bo‘lgan, 
baland bayroqlari bo‘lgan go‘zal Bahdiga (Baqtriya) asos soldim”.
1
  
 
“Avesto”da  tilga  olingan  juda  ko‘plab  mamlakatlar  -  O‘rta  Osiyo  va  O‘rta  Sharq, 
Afg‘oniston, Eronning shimoli-sharqiy hududlari bilan bog‘liqdir. Yasht qismlari ariylarning 
yerlari  haqida  quyidagicha  e’lon  qiladi:  “U  mamlakatning  jasur  sardorlari  ko‘pdan  ko‘p 
harbiy  yurishlar  qiladi,  uning  keng  yaylovlarga  ega,  suvga  serob  tog‘larida  chorva  tinch 
o‘tlov  va  yemish  bilan  ta’minlangan,  bu  yerdagi  sersuv  chuqur  ko‘llar  to‘lqinlanib  turadi, 
kema  qatnaydigan  keng  daryolarning  oqimi  Pourutadagi  Iskta,  Xaravaydagi  Mouru, 
So‘g‘ddagi Gava va Xvarizam tomoniga toshib intiladi”. 
 
“Avesto” ma’lumotlariga ko‘ra, eroniy sulolalaridan bo‘lgan Kayoniylar sulolasining 
so‘nggi  vakillaridan  biri  Kavi  Vishtasp  payg‘ambar  Zaratushtraga  homiylik  qiladi. 
Zaratushtra yashab faoliyat ko‘rsatgan davr haqida aniq fikr yo‘q. Tadqiqotchilar bu davrni 
mil.avv.  II  ming  yillik  o‘rtalaridan  milodiy  I  ming  yillik  o‘rtalarigacha  belgilaydilar. 
Ko‘pchilik  tadqiqotchilar  fikrlaridan  xulosa  chiqaradigan  bo‘lsak,  Zaratushtra  mil.avv.  I 
ming yillikning birinchi choragida yashab faoliyat ko‘rsatgan bo‘lishi mumkin. 
Ko‘pchilik  tadqiqotchilar  Kavi  Vishtaspni  Baqtriyada  hukmronlik  qilganini  e’tirof 
etadilar.  Avesto  ma’lumotlariga  ko‘ra,  Kavi  Vishtasp  davrida  davlat  uyushmasi  mavjud 
bo‘lgan.  Misol  uchun,  Gatalarda  Zaratushtra  kichik  hukmdorlarni  urushlarni  to‘xtatishga, 
kuchli va odil podsho qo‘l ostida birlashishga da’vat etadi. Aftidan, o‘sha paytdayoq kichik 
mulklarning  yagona  podsho  hukmronligi  ostidagi  nisbatan  yirik  siyosiy  uyushmalarga 
birlashuvi  boshlanadi.  Payg‘ambar  Zaratushtra  va  shoh  Vishtasp  fikrimizcha,  bu 
birlashuvning tashabbuskorlari edilar. 
Arxeologik  tadqiqotlar  natijalariga  ko‘ra,  mil.avv.  II  ming  yillikka  kelib,  O‘rta 
Osiyoning  janubida  Qadimgi  Baqtriya  va  Marg‘iyona  hamda  unga  qo‘shni  bo‘lgan 
hududlarda  Baqtriya  -  Marg‘iyona  arxeologik  majmuiga  kiruvchi  yuqori  darajada 
rivojlangan  madaniy  yodgorliklar  guruhi  mavjud  edi.  To‘g‘aloq,  Gonur,  Dashli,  Oltintepa, 
Sopolli,  Jarqo‘ton,  Tillatepa  kabilar  shular  jumlasidandir.  Ularning  ko‘pchiligi  dastlabki 
shahar  markazlari  bo‘lib,  ularda  arki  a’lo,  shahriston,  diniy  markazlar  hamda  shahar  oldi 
hududlari  mavjud  edi.  Ya’ni  ular  o‘sha  davr  nuqtai  nazaridan  yetarli  darajada  rivojlangan 
shaharlar  edi.  Ko‘pchilik  tadqiqotlardan  bizga  ma’lumki,  ilk  shaharlar  davlatchilik  paydo 
bo‘lishining muhim va asosiy belgisi hisoblanadi. Ushbu ma’lumotlar mil.avv. II ming yillik 
oxiri  I  ming  yillik  boshlari  qadimgi  Baqtriya  hududlarida  davlatchilik  ko‘rinishlari  paydo 
bo‘la  boshlaganidan  dalolat  beradi.  Ktesiy  bergan  ma’lumotlarga  ko‘ra,  mil.avv.  II  ming 
yillikning  dastlabki  asrlarida  Baqtriya  kuchli  podsholik  bo‘lib,  mintaqada  hukmronlik 
mavqeini qo‘lga kiritish maqsadida Midiya va Ossuriya o‘rtasidagi urushlarda ishtirok etadi.  
 
Davlatchilik  paydo  bo‘lishining  muhim  belgilaridan  biri  jamiyatning  ijtimoiy 
tabaqalarga bo‘linishi hisoblanadi. Ko‘pchilik manbalardan bizga ma’lumki, Avesto jamiyati 
quyidagi  to‘rtta  tabaqaga  bo‘linadi:  1)  qohinlar  (atravanlar);  2)  harbiylar  (ratayistralar);  3) 
dehqon-chorvadorlar  (vastrya-fshuyant);  4)  hunarmandlar  (xutlar).  Jamiyatning  bunday 
tabaqalashuvi  qadimgi,  ya’ni  zardushtiylikkacha  bo‘lgan  a’analarni  o‘zida  aks  ettiradi.  Bu 
an’analar  ayrim  o‘zgarishlar  bilan  ko‘p  asrlar,  Avestodan  keyingi  davrlarda  ham  saqlanib 
qoladi.  
 
Dastlabki  ikkita  tabaqa  ancha  imtiyozlarga  ega  bo‘lib,  jamiyatni  boshqargan. 
Ayniqsa,  qohinlar  juda  yuqori  mavqeda  turganlar.  Zaratushtra  o‘z  g‘oyalarini  targ‘ib  etish 
                                                 
1
 Yozma manbalar haqidagi ma’lumotlar A.Sagdullayevning “Qadimgi O`zbekiston ilk yozma 
manbalarda” (T., 1996) kitobidan olinib qisman tahrir qilindi. 

---

 
26 
jarayonida  podsho  Vishtaspning  eng  yaqin  odami  va  maslahtchisiga  aylanadi.  O‘sha 
davrdagi  jamiyatning  har  bir  bo‘lagi  (yacheykasi)  –  uy,  qishloq,  voha  va  viloyat  –  o‘lka 
ma’lum unvoni bo‘lgan o‘z diniy yo‘lboshchisiga ega bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra, davlatning 
bosh  qohini  «zaratushtrotem»  unvoniga  ega  bo‘lgan.  Undan  tashqari  «zautara»  (diniy 
qo‘shiqlar  ijrochisi),  «aturpat»  (olov  bosh  qohini),  «xirpat»  (ibodatxona  va  diniy  tadbirlar 
boshlig‘i) kabi diniy uvonlar ham mavjud bo‘lgan. 
 
Podsho  va  uning  yaqinlari  kelib  chiqqan  harbiylar  tabaqasining  ham  mavqei  baland 
bo‘lgan.  Jamiyatning  asosiy  ishlab  chiqaruvchilari  va  moddiy  yaratuvchilari  dehqonlar, 
chorvadorlar va hunarmandlar edilar. Avestoda qullar ham bir necha bor eslatib o‘tiladi. Ular 
tabaqalarga kirmagan va aftidan, jamiyat hayotida unchalik katta rol o‘ynamagan.  
 
Jamiyatning  boshqaruv  tartibi  haqida  Avestoda  ma’lumotlar  saqlangan.  Manbada 
keltirilishicha,  oriylar  o‘lkasi  quyidagi  to‘rtta  ma’muriy  hududiy  birlikka  bo‘linadi:  1-
patriarxal  oilaga  tegishli  bo‘lgan  turar-joylar  (nmana);  2-qishloqlar  (vis);  3-  tumanlar 
(zantu);  4-viloyat  –  o‘lka  (daxyu).  Ushbu  birliklarning  har  biri  o‘z  yo‘lboshchisiga  ega 
bo‘lgan:  1-nmanopati  (uy  boshlig‘i);  2-vispati  (qishloq  boshlig‘i);  3-zantupati  (tuman 
oqsoqoli); 4-daxyupati (viloyat –o‘lka yo‘lboshchisi). 
 
Eng  yirik  uyushma  «daxyusasti»  (viloyatlar  ustidan  hukmronlik  yoki  viloyatlar 
uyushmasi) edi. Bunday uyushmaning hukmdori «butun daxyular daxyupatisi» deb atalgan. 
Qiyosiy  tahlillar  asosida  ahmoniylar  davridagi  «shohlar  shohi»  unvoni  ushbu  Avesto 
unvoniga borib taqalashini taxmin qilish mumkin. Avestoda shuningdek, «kavi», «sastar» va 
«xatra»  kabi  boshqaruv  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  unvonlar  ham  uchraydi.  «Kavi»  (forschada 
«kay»)  unvoni  Avestoda  ko‘p  uchraydi.  Bu  unvon  nafaqat  katta  o‘lkalar  podsholari,  balki 
kichik  mulklar  hukmdorlariga  ham  berilgan.  Qal’alar,  tumanlar  va  viloyatlar  hukmdorlari 
«Sastar»  unvoni  bilan  atalgan.  «Hokimiyat»,  «qudrat»  ma’nolarini  beruvchi  «xshatra» 
unvoni  tumandan  tortib  o‘lkalar  hukmdorlarigacha  berilgan.  Misol  uchun,  Bexistun 
yozuvlarida podsho Doro I ushbu unvon bilan tilga olinadi.  
Avestoda yig‘in yoki yig‘ilish ma’nosidagi «xanjmana» (yangi fors tilida «anjuman») 
so‘zi  uchraydi.  Aftidan,  dastlabki  paytlarda  podsho  hokimiyati  saylab  qo‘yilgan.  Chunki, 
«Shohnoma»  ma’lumotlariga  ko‘ra  kayoniylar  (kavilar)  sulolasining  asoschisi  Kayqubod 
kavilar  umumiy  anjumanida  Eron  podshosi  qilib  saylanadi.  Avesto  ma’lumotlariga  ko‘ra, 
podsho (daxyupati) bir vaqtning o‘zida bosh harbiy va bosh qozi (sudya) hisoblanga. Podsho 
o‘zining  harbiy  drujinasiga  ega  bo‘lgan.  Viloyat  va  harbiy  holatlarda  bu  drujinalar  shoh 
ixtiyorida bo‘lgan.  
 
Mil  avv.  VI  asrning  o‘rtalariga  kelib  Erondagi  Ahmoniylar  sulolasi  hukmdorlari 
Qadimgi  Sharqdagi  ko‘pgina  mamlakatlar  ustidan,  jumladan,  O‘rta  Osiyodagi  Parfiya, 
Marg‘iyona,  Baqtriya,  So‘g‘diyona,  Xorazm,  “Saklar  o‘lkasi”  ustidan  o‘z  hokimiyatini 
o‘rnatdilar.  Ahmoniylar  davrida  bitilgan  mixxat  manbalarda  O‘rta  Osiyo  xalqlari  va 
viloyatlari haqida turli ma’lumotlarni uchratishimiz mumkin. 
 
Bu yozuvlar mil avv. VI -IV asrlarga oid bo‘lib, Eron hududlarida, xususan, Behistun 
va Naqshi Rustam qoyalarida, Suza, Persepol va Hamadon shaharlaridan topib o‘rganilgan. 
Bular  orasida  eng  muhimi  Behistun  yozuvlari  bo‘lib,  u  Doro  I  davrida  yozilgan.  Bu 
yozuvlarda Doro I bosib olgan o‘lkalar sanab o‘tiladi. Shuningdek, bosib olingan hududlarda 
forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar haqida ma’lumotlar beriladi. 
 
Suza  shahridan  topilgan  yozuvlarda  Doro  I  bunday  e’lon  qiladi:  “Suzadagi  saroyni 
men  bino  qilganimda  uning  bezaklari  uzoq  yurtlardan  olib  kelingan.  Uaka  yog‘ochi 
Gadxaradan,  oltin  -  Sard  va  Baqtriyadan,  yaltiroq  toshlar  va  lojuvard  So‘g‘diyonadan, 
feruza-Xorazmdan,  kumush  va  bronza  Araxoziyadan,  tosh  ustunlar  -  Elamdan  yetkazib 
kelingan.”  
 
Persepol  shahridagi  saroy  devorlarida  baqtriyaliklar,  xorazmliklar,  so‘g‘dlar  va 
saklarning o‘yib ishlangan rasmlari topilgan. Bu rasmlarda So‘g‘diyona, Baqtriya, Xorazm 
va  saklar  o‘lkasidan  bo‘lgan  soliq  to‘lovchilarning  ahmoniylarga  turli  xil  buyumlar 

---

 
27 
(hunarmandchilik,  tikuvchilik,  zargarlik,  harbiy  qurollar)  hamda  qadimgi  Sharqda  mashhur 
bo‘lgan  otlar  va  tuyalarni  soliq  sifatida  olib  kelayotgani  tasvirlangan.  Xullas,  ahmoniylar 
davri  yozuvlarida  o‘lkamiz  xalqlarining  qadimgi  tarixiga  oid  quyidagi  ma’lumotlar 
saqlangan: viloyatlar va xalqlarning nomlari, ayrim siyosiy jarayonlar, saklar yurtiga qarshi 
yurishlar, iqtisodiy tuzum va moddiy madaniyat ma’lumotlari. 
 
Yunon-rim  tarixchilaridan birinchi  bo‘lib  “tarixning otasi” Gerodot  (mil.avv. V  asr) 
O‘rta Osiyo xalqlari haqida ma’lumotlar beradi. Gerodot o‘zining mashhur “Tarix” kitobini 
mil.  avv. 455-445  yillarda  yozgan. Bu o‘rinda shuni  ta’kidlash  joizki,  Gerodot O‘rta Osiyo 
viloyatlarining  birortasida  ham  bo‘lmagan.  Shuning  uchun  ham  O‘rta  Osiyodagi  xalqlar, 
viloyatlar joylashuvidagi nafaqat  aniq,  balki umumiy chegaralaridan ham bexabar bo‘lgan. 
O‘rta  Osiyo  viloyatlari  haqida  esa,  o‘zi  eshitgan  hikoyalari,  surishtirib  bilganlari  asosida 
yozgan. 
 
Tadqiqotchilarning  hisobiga  qaraganda,  Gerodot  “Tarix”  kitobida  Baqtriya,  Baqtra, 
baqtriyaliklarni  13  marta,  so‘g‘dlarni  2  marta,  xorazmliklarni  3  marta,  saklarni  11  marta, 
massagetlarni  19  marta  tilga  olib  ularning  moddiy  madaniyati,  urf-odatlari,  dini  va  tarixi 
haqida hikoya qilgan. 
 
Gerodotning  O‘rta  Osiyo  to‘g‘risidagi  asosiy  fikrlari  forslarning  sak-massagetlarga 
qarshi  yurishlari,  Kir  II  va  To‘maris  o‘rtasidagi  siyosiy  munosabatlar,  ahamoniylar  harbiy 
qo‘shinlari  safida  yurtimiz  xalqlari  jangchilarining  ishtiroki,  ularning  yarog‘-aslahalari, 
yo‘lboshchilari,  fors-yunon  urushlarida  ularning  jasorat  ko‘rsatganligi,  xalqlarning 
ahmoniylar davlatiga bo‘ysunishi va soliq tartibi, sak-massagetlarning turmush tarzi va diniy 
e’tiqodi va boshqa ayrim ma’lumotlardan iborat. 
 
Misol  uchun  Gerodot  massagetlar  haqida  shunday  xabar  qiladi:  “Bug‘doyni 
massagetlar  ekmaydilar,  chorvachilik  va  baliqchilik  bilan  (Araks  daryosida  baliq  serob) 
shug‘ullanadilar  hamda  sut  ichadilar.  Massagetlar  ichida  ulug‘langan  yagona  xudo  -  bu 
Quyoshdir, Quyoshga ular otlarni qurbon qiladilar, chunki xudoga dunyodagi eng chaqqon - 
tezchopar jonliqni qurbon qilish lozim deb o‘ylaydilar”. 
 
Asli  Kichik  Osiyodagi  Knid  shahrilik  bo‘lgan  yunon  tarixchisi  Ktesiy  ahmoniylar 
podshosi  Artakserks  (mil.avv.  404-359  yy.)  saroyida  tabiblik  qilgan.  Ktesiy  qalamiga 
mansub “Persika” asarining katta bir qismi baqtriyaliklar tarixiga bag‘ishlangan. 
 
Ktesiy  Ossuriya  podshosi  Ninning  Baqtriyaga  qilgan  yurishlari,  Baqtriyaning 
poytaxti va ko‘p sonli mustahkam istehkom va shaharlar haqida ma’lumotlar berib jumladan 
shunday  yozadi:  “Baqtriyadagi  ko‘pdan  ko‘p  shaharlar  orasida  Baqtra  nomli  mashhur  bir 
shahar bo‘lgan. Bu shahar mamlakatning markazi bo‘lib, ko‘p shaharlar o‘rtasida, baland va 
mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, unda podsho qal’asi joylashgan”. 
 
Yana  bir  yunon  muallifi  Ksenofont  “Kiropediya”  nomli  asarida  Ktesiy  xabarlariga 
o‘xshash,  Baqtra  shaharlarining  ossuriyaliklar  tomonidan  qamal  qilinishi  to‘g‘risida 
ma’lumot beradi. Shuningdek, Ksenofont Kir II va Baqtriya urushlari haqida ham yozadi. 
 
Mil.  avv.  IV  asrning  ikkinchi  yarmida  makedoniyalik  Iskandarning  Sharqqa  qilgan 
yurishlari  natijasida  O‘rta  Osiyodagi  qadimgi  viloyatlar  haqida  ko‘plab  yangi  tarixiy-
geografik  ma’lumotlar  paydo  bo‘ldi.  Keyingi  antik  davr  mualliflari  (Arrian,  Kursiy  Ruf, 
Strabon  va  b.)  asarlaridagi  ma’lumotlar  ilk  antik  davr  mualliflarinikiga  nisbatan  kengroq 
berilgan.  Makedoniyalik  Iskadar  yurishlari  haqida  yozgan  tarixchilar  asarlarida  qadimgi 
O‘zbekiston  viloyatlari,  shaharlar,  qal’alar,  manzilgohlar,  himoya  devorlari,  xo‘jalik  va 
madaniy hayot haqida kengroq va batafsilroq ma’lumotlar olish mumkin. 
 
Olib  borilgan  arxeologik  va  antropologik  tadqiqotlar  natijalari  qiyosiy  tahlil  etilar 
ekan, qadimgi  davrdagi  O‘rta Osiyo hududida  yashagan qadimgi  aholi tarixini  tadqiq etish 
bir  necha  sabablarga  ko‘ra  katta  ahamiyat  kasb  etishi  kuzatiladi.  Ushbu  ahamiyatli  holatni 
quyidagicha  izohlash  mumkin:  birinchidan,  bu  davrda  aholining  tabiiy  hududlar  bo‘yicha 
xo‘jalik jihatdan tabaqalanishi sodir bo‘ladiki, olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari 
O‘rta  Osiyo  va  Qozog‘istonning  asosan  dehqonchilik  bilan  shug‘ullangan  janubiy  hamda 

---

 
28 
asosan chorvachilik  bilan shug‘ullangan shimoliy  hududlarini ajratish va o‘zaro taqqoslash 
imkonini  beradi.  Ikkinchidan,  dehqonchilikka  va  ishlab  chiqaruvchi  iqtisodga  erta  o‘tish 
dehqonchilik  jamoalari  sonining  ortishini  hamda  ilk  shaharlarning  rivojlanishini  belgilab 
berdi  va  demografik  jihatdan  ta’sir  ko‘rsatib  ortiqcha  aholining  turli  arxeologik 
madaniyatlarga va xo‘jalik yuritish tartibiga mansub bo‘lgan tabaqalarning ko‘chib ketishiga 
turtki  berdi.  Uchinchidan,  O‘rta  Osiyo  hududida  murakkab  etno-madaniy  jarayonlarning 
sodir  bo‘lishi,  hozirgi  zamon  o‘lkamiz  xalqlarining  shakllanishida  uzoq  qadimga  borib 
taqaluvchi  mahalliy  unsurlarning  ustunligi  qadimgi  davrlar  bilan  bevosita  bog‘liqdir.